Os bonsáis do canón do Sil

Canón do Sil (La Vanguardia)

En Parada de Sil, o lugar con máis encantos de Galicia, no canón do miradoiro dos Balcóns de Madrid, a deusa Xuño permaneceu metamorfoseada nunha pena antropomorfa rodeada dun xardín de bonsais que aínda hoxe medran preguiceiros en estado natural: moreiras, arandeiras, acivros, érbedos, sobreiras, castiñeiros, carballos diminutos...; uces, piornos, toxos, xestas, xara e caraveis...; carqueixas, lavandas, ouregos... até que se arrepentiu, volvendo ao carón de Xúpiter, o cal, agradecido, tivo a ben que en adiante lucira Xuño o corpo insinuante de curvas e de contracurvas no percorrer do río Sil por estes lares sacros, e que vestira as súas faldras verdes, ocres e moradas, abas tecidas coa mestría de Autunnus en liñas estreitas de socalcos, brancas ou negras, tendidas ao sol, e que se quitaran os atrancos no leito do río que vai serpeando cara abaixo, reconciliados nunha aperta apaixonada con intercambio de fluídos, de augas preñadas de pebidas de ouro, no lugar dos Peares, de onde partirían fusionados no Miño cara ao mar océano: recibidos por Neptuno nun balbordo de espumosas olas e agradecidas loas.  

               Mais pasadas dúas lúas de mel, as augas volvéronse bravías: Xúpiter andaba metendo o seu cichón, inquedo, nos tobos das criaturas da contorna, valéndose do seu don mimético, deixando as medorras, fervenzas, canellas e penedos da ribeira do Sil repoboados de seres raros, cativos ou híbridos: nubeiros, sacaúntos, píntigas, encantos, alicornos, lobishomes, bruxas chuchonas, fadas, demos, trasnos, aves noiteiras, biosbardos, avelaíñas, mouras, lavandeiras da noite, ninfas feiticeiras e mais outras criaturas de lévedo de mala madre que viven acochadas no teu redor. 

Un abrazo de oso

Free PNG Daquela xa medraron os carballos na ribeira do Sil. Certo. Voulle contar unha historia da nosa Galicia profunda, unindo cabos que escoitei a unha puñada de vellos, que falaban do suceso en acalorada discordia, en canto ó desenrolo dos feitos; estaban sentados nos poios de pedra que lles roían o cu amolecido, ó abeiro da sombra dun carballo demoucado de cando nenos que axiña abrollara as fillas de seu, hoxe espallado nun abano de seis gallas á beira do camposanto. Malia que as verdades a medias son mentiras, tratarei que sexa unha historia que o entreteña e engaiole, a ver como me apaño para tecela con arte e con sentido, digna de ser publicada nun papel de xornal ou, mesmo, acompañando as estampas dun libro. O caso que traio hoxe nas mans sucedeu na parroquia de Doade, noutra banda do río Sil, mirando ó lonxe a chaira de Lemos dende o alto da torre da homenaxe do castelo da duquesa de Alba, q. d. e. p. , de Castro Caldelas, coido que foi alá polo ano 1958, ano arriba, ano abaixo, que no caso dos contos o tempo non conta, pois adoitan presentarse nun tempo máis ben indefinido: Había unha vez unha rapaza, filla da casa do Herdeiro e mais un mozo, da familia do Marranero, que un domingo gris, de porfiada orballada co ceo cerrado, quedaran en verse, trala sobremesa, na palleira da casa do Valado. Así que, despois de recuncaren unha cesta de bicos de cereixa, afundidos na herba tralas voltas e reviravoltas tentando a anatomía de xénero nunha longa tarde de auga, moinante e garatuxeiro o mozo, a María do Herdeiro xa lúbrica, dispensando, e ceibe de cancelas, aberta ó namorisco, deixándose levar sen vontade para exclamar: Ai, iso non!, quedou preñe como era de esperar. Pasaron os meses de andar para adiante; mentres, levedaba a criatura na barriga da filla da casa do Herdeiro, o mozo, véndolle o cu á curuxa, enrolouse voluntario na Lexión: foi de quinto ó quinto carallo, a África. Con nove meses cumpridos, á María chegoulle a hora: na casa do Herdeiro naceu unha neniña loura, cuspidiña ó seu pai.De alí a pouco, o lexionario veu de permiso a Doade tralo xuramento da bandeira, garboso como un cabrito. O pai da criatura deixou pasar uns días, así como non quere a cousa, até gañar arroutos e ver por onde tirar antes de presentarse perante a familia do Herdeiro, porén o día “D” marcado no calendario chegou: a nena durmía coma un anxo bendito, mais ó collela o pai do berce, a coitadiña chorou; entón, o soldado abrazouna contra o seu peito, forte, cun abrazo de oso, propio dun home de músculos de ferro, calculador e frío, mentres cantaba para os seus adentros, e choraba bágoas de crocodilo cara fóra, sons e mais letras non sentidas, de papagaio, nos desfiles de Semana Santa: /La estreché con lazo fuerte/ y su amor fue mi Bandera./ Soy un hombre a quien la suerte/ hirió con zarpa de fiera;/ soy un novio de la muerte./

Os xogos

O xogo da billarda era moi popular. Había que procurar un pau de medio metro, o palán, e mais outro pau pequenote dunha cuarta, coas dúas puntas afiadas, que se chamaba a billarda. O xogo consistía, máis ou menos, en colocar a billarda á xeito, deixándolle unha punta cara arriba e logo co palán ter habilidade na mao para darlle dous golpes: un pequeno para levantala do chan e outro moi forte no ar para que voase canto máis lonxe mellor. Co palán medíase a distancia entre a saída da billarda deica onde chegara. Despois tiraban os demais xogadores… As escondidas, tamén se dicía as agachadas, era un xogo máis divertido con moitos rapaces. Por ser un xogo mixto, tiña tamén a súa picardía, se había moitos recunchos ou palleiras onde acocharse. O salto da mula era un xogo moi frecuente entre os rapaces máis medrados. Colocados en fileira, os nenos de diante agachábanse, mentres os demais ían saltando e agachándose despois por orde. Algúns nenos tiñan moita habilidade para brincar sen tocarlle ‘á mula’; pola contra, outros con máis unto no corpo quedaban encima dela ou caían ó chan entre risas duns e mofas doutros. O xogo do cravo non se practicaba no verao, dado que a terra estaba máis dura que mol. Marcábanse dous territorios e logo íaselle conquistando a terra ó contrario. Se non cravabas o pincho ou levantabas o pé do chan, perdías a vez. O xogo terminaba cando non tiñas xa terra propia onde poñer o pé. Buscar os niños dos paxaros era moi entretido. Había que observalos onde voaban coa bicada das miocas ou cos saltóns no pico. Alegrábame moito cando atopaba algún, e gardaba o segredo. Un día, os meus irmaos atoparon tres paxariños de pitos carpinteiros deitados no chan, xa que logo arranxaron unha gaiola de barrotes de madeira e, agatuñando, subírona ó alto dunha trabe dun castiñeiro do souto do sagrado: alí voaban os pais á darlles a bicada varias veces ó día, agás un día que non volveron. –Non están! picaron os barrotes e voaron –berrou Isidro de 11 aniños dende o alto da trabe máis longa. –Normal, anormal! mira que te avisei que eran paxaros carpinteiros –dixo Xoán, de 12. Coidando os eidiños era outra forma de xogar: había que preparar a terra, estercala, sementar as patacas e mailas leitugas, regar de cando en vez á noitiña e esperar deica o setembro para presumir das patacas máis grandes. No tempo da vendima, suprimíanse os xogos, que había moita xeira lavando as cubas e mailas arcas, e logo a xeira nas viñas. Os xogos ían cambiando segundo a estación do ano. Era un misterio cando e quen decidía mudar de xogo, mais tódolos nenos aceptaban o cambio como tal cousa.

Os xoguetes

De cativo levaba comigo unha navalla. Ademais de ferirme, tamén fabricaba os meus xoguetes labrando unha póla de castiñeiro, dun salgueiro ou do que for: madeira mol, flexible, coa casca con zume para unha frauta. As mans obedecen, se tes as ideas claras de cómo construír o enxeño: primeiro pensa, e logo fai. Os carriños eran auténticos carros das vacas feitos a escala dos nenos, con todas as súas pezas: as rodas que rodaban no eixe de bidueiro, os estadullos cos ladrais, o chedeiro, o cabezallo coa súa chavella, a argola de ferro para o recadén, e así. Coas mans, movía os carros que levaba cargados de herba, de leña, de patacas, de gavelas de toxos, dependendo da época do ano. Tamén construíamos outros carros más grandes para baixar montados polos camiños. Cortábase unha táboa á medida do noso corpo coa serra de carpinteiro. Para as rodas viña ben unha torada da que serrábamos catro cachos. As rodas traseiras metíanse nun eixe cravado por baixo da táboa. O asunto das rodas dianteiras era un problema de enxeñería superior: o máis práctico era xirar o eixe dianteiro cos pés mediante unha articulación que xunguía o eixo coa dianteira máis estreita do sollo da táboa. Podíase frear cos pés ou, mesmo, cunha panca de madeira que rozaba o chan. Non che quero dar máis explicacións, non vaias roubarme a patente, non é! Dobrar un aro era máis doado. Había que torcer un dun caldeiro vello. Para manexar o aro cumpría un arame gordo e darlle a forma de “U” no estremo para viralo á dereita ou á esquerda, segundo a inclinación que se daba á “U”. Para frear, baixando por unha pendente, púñase a “U” do revés. O meu amigo, o Pepe do zapateiro, era un experto no seu manexo. O tiracoios construíase cunha forquita de uz, dúas gomas e mais un anaco de coiro que usaba o pai do Pepe para remendar o calzado, onde se colocaba o coio. Estaba prohibido usar o tiracoios para matar as pitas ou, mesmo, os paxariños.

O cachón do Sil

Ribeira da Teixeira (escapalandia.com)

O traballo nas viñas era só para homes. Mentres os meus irmaos traballaban ó pé dos xornaleiros, o pai levaba a loxística da faena: vixiaba ós homes mentres limpaba as paredes de silvas; cando acudía á viña de Espartida (Barxacova), tocaba o caletre co sombreiro novo de pano, non me casaba, no meu entender, o do sombreiro dos domingos para traballar as viñas de Barxacova, andando eu inquedo, cavilando coa mosca tralas orellas.                            

      Do meu canto, quedaban os recados e mailos enredos miúdos: achegarlles a comedela de patacas con iscos, a bota do viño, carrexar as olas do sulfato, encherlle os foles do xofre, ir por auga á fonte, e así. Encomendas axeitadas para un neno retraído e preguiceiro en botar corpo de rapazolo.

      Carrexar as olas do sulfato era unha xeira dabondo penosa (un traballo 'fodido', diciamos nós), pois había que peitar coas olas cheas, subindo e baixando as paredes dos 'pataos' por esta banda, (en galego pulido: socalcos de sub calce, erguer as muras calzando as pedras unhas encima das outras)). 

       As viñas da Teixeira estaban subindo o río Sil, antes de chegar á ponte de Abeleda, mais a min gustábame ir: o pai comprara unha barca con motor fóra borda en Vigo, malia que o motor, xa vello, por veces non quería prender, véndonos na obriga de coller os remos como  coitados condenados ás galeras.  

Foi o que me pasou un día, andaría con doce anos no corpo, que me vin remando até á altura de Sacardebois, no Porto, á procura das viandas para os homes, os xornaleiros de Lemos que nos andaban cavando as viñas: unha bota de viño, unha lata grande de sardiñas, Rianxeira, pan e chourizos que xa tiña a nai afumados pendendo dos fungueiros na cocina vella. Os homes decidiran quedarse a durmiren dentro dunhas tinallas dunha adega próxima co fin de remataren a xeira o día vindeiro. Ese día souben o que era remar río abaixo e río arriba coa brincadeira de eolo que se erguera para soprar na miña contra. 

O ditado

pizarra e mais o pizarrín da escola antiga,
colección.net

Aquel luns madruguei co amencer dun novo día: fun o primeiro en chegar ó patio dos Salesianos de Ourense, á beira da ponte medieval de tres ollos, que xungue o barrio da Ponte co corazón da cidade. Na man, unha carteira escolar de cartón marrón. A miña cabeza, co pelo cortado ó rape coma un recruta, cos primeiros raios do sol relucía coma nun espello, mentres rebulía inqueda polas novidades que me esperaban na vila para un neno criado nunha afastada aldea da ribeira do Sil. 

Don Matías, o irmán salesiano que facía de mestre, que levaba o curso preparatorio do ingreso ó bacharelato deseguida fitou en min.                                     

–“Chaval, ponte al final de la fila” –ordenoume con voz de sarxento 'chusqueiro'.

Daquela, aparentaba eu ser un rapazolo espigado, aínda que a miña estatura, fraco de chichas e alto como unha vara de guiar os chichos, non era froito dos iogures, que non existían, nin das papas de fariña milla, que enchían a barriga pero que non apagaban as ganiñas de comer, coido que a explicación estaba nos dous anos de máis que levaba ás costas en comparanza ós outros nenos de pantalón curto e canelas de fideos, aínda co corpo arreguizado, matriculados no curso preparatorio canda min. Xa dentro da aula, o mestre, empoleirado no alto da tarima, mandou sacar o caderno e mailo lapis co gallo de encetar a clase cun ditado, onde quedaría plasmado o dominio tanto da caligrafía como da ortografía dos sesenta rapaces que don Matías, un mestre de 'cala e ponte teso' tiña ó seu cargo.

–'Estámosche bos, estes enredos coas letras non se fixeron para min' –pensei para os meus adentros, tal como falaba o me pai, que parecía eu un 'marido' rodeado de nenos. Nas contadas veces que acudira á escola en Sacardebois, nunca oíra a palabra dictado, a non ser os ditados que me daba o pai despois do parte da radio: “Mañá cedo leva as vacas polo camiño da Fermiña deica a pena dos Almorzos; esta semana hai que subir coas vacas para Celeirós que se está perdendo o outono no lameiro dos Vaos”.

Na escala de valores da miña casa, o primeiro lugar da taxonomía estaban as vacas; no último, a escola: como as vacas comían tódolos días, pois non pasara de escribir co pizarrín algunha que outra  frase que a señorita Enedina me puña na pizarra: “La gallina pone huevos”, “El río Miño lleva la fama; el Sil, el agua”, e así.

A gadaña

Pero volvamos ó rego do Corro de Sacardebois, os nenos continuaban a zurrarlle coa caxata ó burriño, coxo dunha pata, escapando lixeiros a todo meter, tanto como o animal podía, que non era moito, ata a palleira para acocharse nun tris debaixo da herba, pero o vello, moi cabreado coa rapazada, canso, despois de traballar, tirando da gadaña toda a santa mañá, entrou pola soleira da porta da palleira e, lembrando ós que mandan no ceo e na terra, berraba: “Mecagoentododiós...!”(home primitivo no blasfemar, aínda na etapa politeísta).                                                                                               

     –“Me-cago-na…!” –seguía berrando coma can rabioso– mentres baixaba a gadaña de punta coas dúas mans, cravándoa unha e outra vez na herba á procura de atopar os corpiños dos nenos: malo será  non acertar –se dixo–, polo que decidiu picar a herba a feito e por liñós.     

     –Erguede esas cabeciñas de chouparros de debaixo da herba que volas sego de contado!, berraba coma un demoño.                                                                                     

     De súpeto, cando levaba repasada a metade da palleira, nun momento preciso pasou calquera cousa extraordinaria, un milagre, visto que as táboas do chan, onde estaba a pisar o vello, escacharon, e o tío malvado desapareceu por un burato para abaixo, para o sitio dos carros: varios estadullos que se afiaran coa macheta, pois o carro andaba a carrexar na herba naqueles días de verán, o estaban esperando coma picos de paxariños, a bicada; porén, salvouse de quedar espetado coma un cabrito, que só torceu o nocello do pé dereito, así que houbo que levalo no mesmo carro, onde ía encollido pola dor. “O corpo do vello, comesto pola mala fe, chuchouno o demo dende os infernos”, dixo o crego; entón, vai o demo e replícalle co ditado: “A gadaña, de non quedar enganchada no buraco das táboas, aínda lle habería de cortar o pescozo, unha mágoa, que nun tris sería carne ó inferno!”   

A súa muller só puido lavarlle o pé dereito, o pé malo, e mais un pouco, unhas rascadelas de nada, a canela do mesmo remo. Intentou varias veces o lavado integral, certo, pero o mulo do seu home, teimudo e pecho, soltaba unhas couces que nin diola...!

A ribeira de Parada de Sil

O castiñeiro senlleiro de Entrambosríos
(Fotografía de Rosa Villar Pumar)

A Ribeira Sacra do Sil: terras ladeiras de viñas cosidas en minifundios de poucas cavaduras: socalcos, por esta banda ‘pataos’, de viñas que se espallan polas engurras das dúas abas, tendidas ó sol en ambos lados do río; adegas de viño tinto de mencía con nomes de antigo: ‘Amandi’, terras dignas de amar; pintorescas aldeas e casares remarcados na paisaxe coas agullas de góticos cipreses; souto de Merilán, o leito do mosteiro de Santa Cristina: veraos de música clásica que se espalla á tardiña no lene sentir das follas dos castiñeiros; miradoiros que se miran, repetidos nos picoutos en cada banda do canón do Sil; fragas ateigadas de fauna e flora, autóctonas: lobos xa non se ven polos camiños vellos... garduñas, lagartos, cucos, bubelas...; acivros, caraveis,  loureiros...; pasteiros e corgas de cerca á beira dos regatos: un vello está atento na cravuña da gadaña: os golpes monótonos do martelo compiten co paxaro carpinteiro que peta  teimudo pra afuracar unha trabe do castiñeiro senlleiro de Entrambosríos: disque cando espertaron os dinosauros, xa estaba plantado.

San Fiz

San Fiz (Xoán Arco da Vella)

Os ribeiraos miraban como as augas do embalse asolagaban os eidiños das familias, herdados de pais a fillos no percorrer dos tempos, mentres os ollos entornados choraban porfiadas bágoas. En primeiro lugar, a auga cubría as viñas e mailos terreos que había por baixo das casas; logo, comezaba a entrar a auga intrusa nas adegas, no alpendre e nas cortes dos porcos e mais das ovellas; ó día seguinte, xa se deslizaba sinuosa coma unha serpe pola gateira da porta da casa; en poucos días, as augas invasoras ían rubindo polas paredes até as fiestras das alcobas e así, gañando rango, até rematar por cubrir os tellados.

Ó lonxe, só quedaba á vista o viraventos do campanario da capela de San Fiz co seu galo marcando un destino descoñecido: testemuño do que fora antano este lugar e como sinal de aldea desaparecida en aras da voracidade do nomeado progreso.  

A construción do embalse de Santo Estevo, inaugurado por Franco en 1955, cambiou non só a paisaxe da ribeira, senón tamén os modos de vida de moita xente que sufriu o desarraigo coa emigración.

O Mao, río humano

ourensenarede.com

Pouco a pouco, co ruxerruxe dos motores o catamarán chegou á desembocadura do río Mao. Virou a babor para parar un anaco en liña entre Cristosende e Barxacova. Ó redor: viñas, hortas, soutos, amieiros, carballos, sabugueiros... Tirando cara a arriba polo río pequeno, a ponte de madeira das Mixerelas, onde baixan as augas mexendo a cachón, de aí o seu nome, xa desaparecida, pero presente na memoria dos máis vellos da contorna, a ponte coa súa lenda fálica, que non podía faltar neste lugar máxico da ribeira do Sil. Tirando cara arriba, a Fábrica da Luz. No alto, a parroquia castrexa de San Lourenzo coas tumbas antropomorfas do medievo; no canón do Mao, as fervenzas de augas que baixan fuxidías das meigas, que as veñen atizando coas vasoiras na altura da ponte de Conceliñas. Xa no Sil, no tramo máis espallado, ai está a aldea de San Fiz que quedou como testemuño: hoxe, un cemiterio de lembranzas.

Os socalcos da ribeira do Sil

Ribeira de Doade (desnivel.com)

'Socalco', do latín: sub calce; que está debajo de lo que se pisa, se calca o se cultiva, di o pai Sarmiento; os socalcos do alto Douro, viños do Porto, son Patrimonio da Humanidade; na ribeira do Sil, reciben o nome de pataos: valados de pedra que se ergueron antano, quizáis xa na época dos romanos para reteren a terra ladeira plantada de viñas nas dúas bandas do Sil e mais do Miño: a viticultura heroica.              

   As augas do Sil, rebuldeiras, foron afondando o seu leito nun canón, mentres as abas ían medrando cara arriba: terras deitadas en bancais, bendicidas por un clima oceánico benigno, xa engaiolaran ós celtas: nas partes altas das ribeiras, medraban os carballos, venerados polos druídas; nas máis temperadas, os terreos para o cultivo.            

    As estampas dos socalcos é un regalo para os ollos, como antes alegraban os viños de Amandi o triclinium dos patricios romanos. As vistas dende o Soutochao, en Doade, abofé que deixan a un pampo: un engúrrase ante tanta beleza; natureza quebrada e retorcida, que os nosos devanceiros ribeiraos foron moldeando para a viticultura, coséndoa con socalcos, pedra sobre pedra, ao redor da cintura para non perderen as enaguas no asiduo escorregar de augas dos nubeiros que veñen preñados do océano.           

    Ó pé do miradoiro da Pena do Castelo, brota unha fonde de ninfas lavandeiras; no picouto, érguese a o carreteiro cunha saba suada debaixo dun cesto para carrexar as uvas: intrahistoria de homes pequenos apandando con cestos grandes; formiguiñas que, pouco a pouco, achegaban o froito ós seus lares: adegas ricas de terra pobre.    

    Hai unha adega na ribeira do Sil, na Barxa, que elabora un viño cos matices dun harmonioso acorde, o Arpexo, que madurou colgado nos pentagramas, que son os pataos da ribeira de Parada de Sil. Onte, presidiu a mesa de varios amigos.                    

    Un dos convidados, violín da Orquestra Nacional, de vacacións en Augas Santas, contaba na sobremesa que un mediodía, que baixaba a coller o catamarán no embarcadoiro da  ponte de Paradela, seica vira saír a San Amaro da capela de Soutochao, cantaruxando unhas lerias polifónicas, mentres movía unha póla pelada delgadiña de castiñeiro, que lle servía de batuta. Subido nunha pena, despois dun toque de atención, arrincoulle unha marabillosa melodía ás viñas de Doade: nas gradas do escenario aberto exhalaban sons de cores brancos e negros; nas liñas de socalcos, coa partitura espallada, pendían as notas negras de mencía e mailas brancas de godello; ademais das finas e pasadías corcheas de treixadura, aparecían salpicados os silencios de escaleiriñas que rubían cortando os pentagramas. As folliñas verdes e ocres movíanse ó compás dos ventos allegro, adagio, allegro da batuta do santo: contrapunto da mencía solista, acompañada do baixo godello, fronte o resto da orquestra, enmudecida en sons xordos de eco imitador. Deleite de contrastes barrocos, sonada partitura do prete rosso, Vivaldi, que seica gustaba mollar a palleta, mentres debuxaba notas de primavera.

Marta, a cazadora

quedeflores.com

Marta andaría entón polos dez anos, que pasaran nun suspiro dende aquel día de xuntanza familiar para o seu bautizo na Casa de Viana. Una mañá  ergueu cedo á procura de arranxar uns lazos cun barazo que atopara nos caixóns da ferramenta do bisavó: teimaba día e noite en cazar na mesta fraga do Covelo unha garduña, quizais un cachorro de lobo ou aínda que for unha raposiña.   

     

    –A xeito de cebo: 'unhas codelas de touciño...' –matinaba a nena, mentres preparaba unha caxata dunha póla de castiñeiro para percorrer o camiño da Fermiña, inzado de toda clase de bichos e, mesmo, lagartos e cobras.                                               

     Perdida ó seu ar na fraga que hai por riba de Sacardebois, en busca de aventuras, saco ó lombo para apandar cos trofeos que pensaba cobrar co enredo dos lazos: feitos heroicos que logo anotaría no seu caderno de campo. Camiñou con tento polos carreiros practicados polos porcos bravos, e por camiños vellos e solitarios de ferradura que xunguían antano a ribeira coa montaña á procura das pegadas dos animais de caza que andaban ceibes polo monte.    

     Pasadas dúas horas, chorando bágoas por ela, trala busca de acó acolá: coa axuda dos luceiros da aguia da carballeira de Maraván en voo de recoñecemento, a nena volveu ó fogar como tal cousa, coa canseira dun can que retorna da caza, iso si, cargando no ombreiro as pezas pilladas no monte: unha puñada de estalotes, unha caixiña de bolboretas vestidas de cores e mais un grilo cri, cri…!

Os salteadores de camiños

extremaduramisteriosa.com

Tres, eran; sí, tres. Lémbrome disto, como se agora estivera alí, contaba o Isidro de Viana (concello de Parada de Sil), cuñado de Benedito. Tres eran tres, como di a canción, e ningún era bo, os atracadores que se escondían na espesura, no mesmo lugar, onde moraba La serrana de la Vera; acochados ó asexo, detrás dunhas matas que medraban na frescura da ribeira, pero a brasa dun cigarro, avivada a intervalos breves pola chupada nerviosa dun dos bandidos, delatounos.  

     –Arre demo!  –exclamou Benedito, ó tempo de furgar coa mao no fondo da alforxa. Un burro dos atracadores, que lle desaparecera dun eido ó Aquilino o ano pasado, ventando o cheiro das mulas, neste intre, arrincou a ornear, xa lúbrico, erguendo o corpo de cuartos dianteiros, coa mangueira alborotada, con perdón; orellas de pico; os dentes regañados por riba dos ramallos, como se for un monstro, rompendo co seu orneo ronco o silencio daquela noite estrelada.                                                               

     O Benedito desenvurullou a arma –os Prietos de Vilar eran mozos varudos nun oficio escravo e perigoso– empuñou a pistola do nove largo, apuntou e disparou ó vulto, que caeu de pinchacarneiro, fulminado, na auga do río. A seguir, o de Vilar, furioso, esquecéndose do significado do seu nome, continuo a proferir blasfemias para coller forzas de ánimo e saír airoso daquela situación tan delicada:                                                         

     –Me cago en..! Me cago na...! Vide, vinde, fillos de la gran..., vide se tedes collóns, que vos arrinco os miolos da cabeza! E seguiu, alternando os disparos cos improperios. Os ladróns, se cadra xitanos cuatreros ou maquis que só buscaban roubar as mulas, ante esta reacción desmedida de autodefensa, arreguizados polo medo, saíron por pés carballeira arriba. Isidro, rápido como un lóstrego, adiantou á reata e púxose diante, mentres lle berraba ó cuñado:   

      –A quen disparasss...? pecha o pico, que estás tolo! hai que desaparecer á galope, que pode acudir a garda civil. Aquela noite, os Prietos, co sentido alporizado, non pegaron ollo: por momentos, calados, cavilando, alternando con discusións acaloradas, en torno á conveniencia de acudir ó cuartel da policía ou pechar o pico, e continuar o camiño como tal cousa. Isidro, máis prudente e traballado en preitos de toda índole, resolveu que nesta situación era moito máis prudente esquecer o que había pasado, para que meterse en debuxos, botarlle terra ó asunto era o propio. E así foi.

     O día seguinte, contaba un veciño, o Aquilino, que atopara o seu burro cun buraco no medio da testa, aboiando na auga, ó pé da ponte da Garganta de la Olla. Ó mediodía, unha parella da garda civil ó mando do cabo Edelmiro, acompañados do alcalde e mais do alguacil, acudiron ó lugar dos feitos, pero viñeron como foron, baleiros, moito falar que si patatín que si patatán, sen atopar ningunha explicación á estraña morte do burro do Aquilino, que se esfumara había un ano do pasteiro das figueiras. A présa na investigación foise diluíndo co pasar das horas, quedando a cousa só como tema de conversa nas cantinas. Un día daqueles, entraron no mesón da praza os dous cuñados:    

     –Buenos días tengan los señores –saudou, descubríndose a cabeza o señor Isidro, mentres o Benedito ollaba a clientela da tasca, con certo desdén  acomodando a alforxa coa pistola aínda quente nunha cadeira.                                                                  

     –Lo mismo digo –dixo Benedito de Vilar– e virando a mirada cara o taberneiro, engadiu: Sirva unos chatos a esta buena gente. Os paroquianos agradeceron a invitación cun discreto sorriso, achegándose á barra do bar para continuar coa parola, cada vez máis animada, ó verse convidados. Os cuñados, tralos saúdos, comandaron dúas racións de caldereta de cabrito e mais unha botella de viño de Montánchez. Retraídos no recanto do mesón, comezaron a mollar o pan candeal na cazoleta de barro, e así continuaron comendo, calados como pedras, matinando nos últimos sucesos acontecidos, pegando tiros ó chou, desexosos de saíren airosos daquel enredo en tanto gozaban da fanfurriña de contar con cartos, polo que se rían do mundo cara dentro, asemade escoitaban ós homiños da boina competindo, alterados, na procura de atopar os motivos máis verosímiles que puidesen dar razón cumprida á desaparición do burro do pasteiro da figueiras e, un ano despois, non poder explicar a súa estraña morte, chimpado dun tiro, nas augas frías que baixan fuxidías dende o alto de Gredos.

“La serrana de la Vera”

deviantar.com

Daquela, os tratantes galegos eran pezas cotizadas para  espoliar polos salteadores de camiños, mais con todo e iso, malia de acocharen cartos aínda quentes da venta das mulas, os Prietos de Vilar non se arredaban a camiñar de noite: nas calores do verán, na Estremadura, terra dura, había que trasladar as mulas nas noites estreladas que polo día, entre as moscas e mais o ollo do sol que te perseguía de acó acolá, era un inferno: así que o señor Benedito co seu cuñado Isidro –entón, mozo garboso, con ollos chispos de lince– ían indo en silencio baixo o luar: Benedito de diante, ó lombo da mula mestra; Isidro, detrás, pechando a fileira da reata.                                                                           

    Na alforxa, envurullada nun trapo, por debaixo da borracha, do queixo de Zamora e dos chourizos da casa, acochaba a pistola do nove largo co cargador montado, polo si ou polo non. Mesturadas coas vituallas, bailaban algunhas balas soltas, que sobraran da última refrega cos bandidos: preto do regato, que baixa a cachón auga da serra de Gredos, no lugar coñecido como Garganta de la Olla –contaba Benedito de Vilar, xa entrado en anos, ó pé da lareira, mentres se afumaban os chourizos colgados dos fungueiros– que os máis vellos do lugar lembraban a lenda dunha muller montañesa, salteadora de camiños, coñecida en 'Castela' por “La serrana de la Vera”:  unha moza fermosa que se botara ó monte, disque entolecida por un amor non correspondido.

  “Legua y media de Garganta, cinco leguas de Plasencia
  habitaba una serrana, alta, rubia y sandunguera.
  Vara y media de cintura, cuarta y media de muñeca,
  con una mata de pelo  que la los zancajos le llega.
  Cuando tiene sed de agua se baja pa la ribera
  cuando tiene sed de hombre se sube para la sierra.
  Vio venir a un serranito con una carga de leña,
  le ha agarrado de la mano y a la cueva se lo lleva” (…)                   

    Desenganada dos homes, e vingativa, esta muller que deu orixe ó romance, asaltaba ós mozos que subían á montaña por leña, e tamén ós “mulateros” mozos, que baixaban coas reatas por un atallo dende o porto do Piornal: valéndose das armas propias dunha moza agraciada, levábaos a súa choza: dáballes de cear a metade dun coello e, de beber, viño de “pitarra” que que gardaba ó fresco nunha xarra decorada de  acios de uvas tintas; logo, viñan as garatuxas e cariños disimulados: que si cóxegas no pescozo coa lingua ansiosa, que si cos dedos ‘paidetodos’ e mais o ‘furabolos’ furgando na entreperna, que si bicos húmidos entre trago e trago, elixir de Baco: ría e brincaba descalza encima do xergón de follas, trebellando moi riseira ela, mentres se ía espindo con cerimonia, pouco a pouco... e, para rematar a festa de aquela noite de goce, despois de riren e de beberen a eito, fochicaba con eles con teimosos suspiros ascendentes de frenesí, desculpando por falar da cousa así polo miudo, recuncando, ós poucos, unha vez máis até deixar o corpo do mozo seco, que se diría 'folla de bacallau'.  

Mais, de mañá cedo, cando os  mozos durmían coma pedras pola canseira que deixa unha noite de goce, coa primeira luz do amencer rebandáballes a gorxa, que tanto bicara, cun longo coitelo que escondía debaixo do xergón de palla.      

Os 'mulateros' de Vilar de Forcas

A mula, un equino híbrido

Foron os 'mulateros' de Vilar de Forcas (Parada de Sil) a familia dos Prietos, os primeiros destas terras, en venderen mulas do país na Estremadura: este negocio ancestral víñalle á familia dende hai moitos anos, os bisavós xa foran mulateros, disque xudeus conversos, de aí os nomes: Prieto de 'preto', moreno, Benedicto, Baltasar…Outros Prietos, logo, seguiron os seus pasos no negocio das mulas nestas terras de Castilla, como dicían eles. Abofé, que fixeron boa feira.           

O tren, como todo o que ven de Madrid, como agora co AVE, demorou en chegar a Galicia: a liña férrea de Zamora a Ourende aínda tardou máis. Os Prietos, e tantos outros mulateros galegos, mercaban as mulas nas feiras e tamén polas aldeas da montaña e, cando reunían unha reata de trinta a sesenta cabezas entre dous ou tres socios –pais con fillos ou cos cuñados –emprendían a viaxe de varias semanas a Estremadura, camiñando día e noite, atravesando vaos á pé ou ríos crecidos á nado; aguantando a chuvia nos ollos no outono; a xeada, no inverno e mais un sol, sen misericordia, no veráo.  

           De retorno, nas alforxas da cabalgadura, traían pementón, queixo de ovella e de cabra e panos de Béjar para as familias. Coa chegada do tren, os mulateros da bisbarra, coas reatas das cabalerías mercadas, concentrábanse nos lugares non afastados da estación –acostumaban xuntarse en Monterroso, Monforte, San Clodio, A Gudiña– para alugar un vagón ou varios e, logo, emprender a viaxe ata Plasencia, Trujillo, Ibahernando, Navalmoral de la Mata. Nos anos da fame da posguerra, as máis das veces, as mulas vendíanse á fiado.

Na última viaxe, recadaron unhas 50 cabalerías nas serras de Lugo, na feira de Lalín e na comarca de Laza, logo camiñaron en reatas dende Forcas deica a estación do tren de San Clodio para ilas vender a Plasencia, onde se celebraba unha feira de moito carallo: compra e venta de gando de tiro e traballo. As mulas que viñan mancadas do troupeleo do vagón do tren mailas falsas sen domear, que non se venderan na feira, había que levalas camiñando en reatas cara Xaraíz, Garganta de la Olla, Cuacos de Yuste, Jarandilla, Guixo de Santa Bárbara, e tantos outros lugares do val do Jerte que, en todosos lugares, cumprían moito as mulas galegas, das que fala con loas o mesmo don Quixote:

 ...andaban por aquel valle paciendo una manada de hacas galicianas de unos arrieros yangüeses^II, 9, de los cuales es costumbre sestear con su recua en lugares y sitios de yerba y agua, y aquel donde acertó a hallarse don Quijote era muy a propósito de los yangüeses^III... Cap. XV.

Ás veces, despachábase toda a reata nunha soa vila; noutras, vendíanse por parellas. As terras chás de vastas extensións, propias para as sementeiras de cereais de secaño, ou tabaco eran as que empregaban máis cabalerías, como Coria e Malpartida de Plasencia. Non era así na Vera, onde se ían vendendo unha a unha polas portas, pois estas terras de socalcos, con unha soa ou cunha parella por casa, tiñan dabondo.

O sereno

El País.es

Avó, cóntame máis cousas dos serenos, díxome Marta na galería que mira ó Sil.  Pois como che estaba dicindo, como tódalas mañás cedo, á alba, se recollía o sereno cos petos cheíños de cartos, que daba gusto ver tantos cans, cadelas, rubias e pesos e todo, pois con razón dereita, ríase do mundo. Despois de trinta anos de acomodar ós trasnoitadores de Madrid, xa co corpo curvado polo peso dos anos e, mesmo, polas vinte e tantas chaves de ferro dos portalóns de madeira de pensións e fondas e mais outras tantas medianas e máis pequeneiras das casas de veciños, que lle estiveron a tirar do corpo cara a abaixo durante tantas noites colgadas do seu cinto, o decano dos serenos da vila de Madrid, o sereno da rúa da Cruz, o señor Severiano, volteou a Galicia, xa xubilado, a gozar dos airiños do mar coa filla maior, Aurora, que quedara para vestir santos, a pobre, engurrada de tanto incenso e de ora pro nobis, xa en retroceso hormonal, devalando de muller lúbrica a menopáusica.                                         

            –Pasei a vida sen un mal pensamento, nun un roce, nin un bico, nada de nada –laiábase a coitada, virxe como a aurora do amencer– mesmo que for cun mozo mariñeiro, famento e ansioso, acabado de arribar de Terranova de pescar o bacallau,  disque sabe mellor que comer unha laranxa, pero nada de nada; duns anos a esta parte, a castaña xa non me pinga do ourizo, dispensando.       

Particulares, que esqueceran as chaves; xentes de paso das provincias, que acudían ás pensións; os guiris, amigos de museos, dos touros nas Ventas, de verbenas e de festas en Pasapoga; solteiróns e ‘desviados’, como di o outro, que viven a corpo de rei, artistas de teatros e cabarés, pupilas de venus e demais ralea, que se recollían ás altas horas da noite, teimaban en chamar polo sereno: Sereenoo…! Seeereeenoo…! Mais nada, ninguén respondía ás insistentes chamadas. O Moucho de Aguil, nesta aldea: tres vellas e mais un candil; canso de patear a rúa da Cruz, había días que se erguera en voo de retorno a Galiza.                                                                                            

Dende entón, as noites de Madrid dos Austrias xa non foron as mesmas: noites perigosas, escuras, desamparadas, silandeiras, tristes. A voz, yaaa…vaaaa…!, gastada polos anos de uso, rematou mouca, enmudecendo nas rúas da améndoa da capital.

Ós poucos, habería de aparecer o enxeño do porteiro automático, borrando das noites madrileñas a figura entrañable do sereno picando co seu chuzo no chan empedrado, tintinando o mangado de chaves, mentres acudía ás chamadas dos veciños e forasteiros: sons e voces que arrolaron ós ‘gatos’ de Madrid varias centurias, porén a roda do tempo, que xira sen acougo, foi cambiando os costumes, levando a vida doutro xeito máis doado: dos primitivos e vulgares berros, a pleno fol: Yaaa…vaaaaa...!, mudou nas relambidas palabras: “Diga..., ¿a qué piso llama, por favor?” 

O moucho de Aguil

Á media noite, encamiñeime cara á rúa da Cruz, peguei unhas palmadas, namentres chamaba ó sereno: Sereeenooo…! Axiña, contestou dende lonxe: Yaaa…vaaa…! Logo, máis preto de min, anunciou a hora e mais o parte meteorolóxico con voz máis potente e pousada: “Son las doceee… y  serenooo...!”                                       

O Moucho de Aguil (concello da Teixeira) era daquela o vixiante nocturno da rúa da Cruz, paisano da bisbarra de Caldelas, de confianza, moi amigo de percorrer os camiños cun candil de carburo a media noite co fin de espantar as negras sombras das portas das casas e dos cortellos dos porcos da ceba, de aí o alcume que lle endosaran os veciños, e disque que como xa non quedaba xente no seu vilariño a quen coidar, 'en Aguil, dúas vellas e mais un candil', se viñera para Madrid á procura de xuntar uns cartiños. Onde bule xente, hai negocio: dous cans e mais unha cadela fan un real; catro reais, unha peseta; unha propina por aquí e mais outra por alá, un peso; e, como dicía o outro, gran a gran énchese unha tulla. Seica estaba a xuntar moito diñeiro dos clientes das numerosas pensións e fondas que, por entón, había ó longo desta rúa, a unha carreiriña de can da Porta do Sol.                                          

     Nun tris, apareceu pola embocadura dun canellón,  noutro extremo, picando no chan de pedra co chuzo ferrado tac! tac! tac! tac…! con gabán, cinto e viseira, segundo as ordenanzas do Concello, a xeito dun un garda civil xubilado, viña camiñando tirando da súa sombra, metendo medo que nin diola! matinando en galego a súa filosofa ou rosmándoa polo baixo, ó tempo de berrar en castelán a xerga do oficio de sereno.         

     O Moucho, un ventrílocuo incipiente, padecía tolemia de Babel, por causa do desdobramento da súa personalidade e á practica do bilingüismo, coma resultas das horas de parrafeo para facerse a si mesmo compaña nas longas noites de inverno, remarcando o ritmo das sílabas tónicas da súa fala aldeá coa pica do chuzo.           

     Era o amo da rúa nas horas serenas da noite, onde só se moven esvaecidas sombras fuxidías; rebuscaba, no disco duro da súa caluga, a parola axeitada en castelán que habería de servir de canle para chegar a desentumecer o corazón do cliente e  afrouxarlle a carteira.  

     Viña para acó, lixeiro, rascando co pico do chuzo as reixas das ventás dos negocios e das habitacións dos baixos, canso de soprar no agudo asubío de latón que lle deran no Concello, e que non acudise a policía, o pobre: facíanlle menos caso có pito dun sereno. 

As tumbas de San Vítor

breoganarqueoloxía.com

Por riba da aldea de San Lourenzo, no concello de Parada de Sil, atópanse unhas tumbas antropomorfas escavadas nas laxas duna explanada. Todo o mundo fala delas, mais ninguén coñece a súa orixe. De  cando neno baixabamos dende Forcas por este lugar ou cando subiamos dende Sacardebois de andaina coa merenda, ás veces, mediamos a contorna das tumbas co noso corpo mentres, estarricados facendo o morto, debuxabamos co maxín o percorrer doutros tempos e como se sentiría un de cómodo deitado nun leito de pedra para o repouso eterno.

San Vitor, parroquia de San Lourenzo de Barxacova, está no corazón da Ribeira Sacra. Un lugar máxico ó pé do canón do Mao: sons e imaxes, sentires dunha natureza virxe; rumor de auga cantareira do río Mao que baixa ceibe, golpeando as rochas ou lambéndoas con agarimo; auga cristalina, fuxidía das meigas que a atizan coas escobas por baixo da ponte de Conceliñas; hábitat de troitas, brincando entre as brancas escumas; por riba dos carballos e castiñeiros bravos, a silueta ameazante do gabián enmudece os chíos e rechouchíos de xílgaros, a danza da presumida bubela e mailos pitorreis petando nas trabes; ó lonxe, de cando en vez, a voz do cuco conta as horas do día; os ollos do camiñante miran en fite a Pena dos Mouros; alá, no cumio do monte, a vila castrexa de Cristosende: miradoiro do val do Sil; terra lixeira espallada na aba de Cadeiras, retida en socalcos, sub calce, pedras calzadas para formar paredes, que debuxan liñas de cepas en pataos nesta banda da viticultura heroica da subzona de ‘Amandi’: terra digna de ser amada; ó fondo, a boca do canón do Sil.

     Pero, que demo habería antano neste lugar solitario? Ninguén o sabe con certeza. A tradición oral rompeu o fío no percorrer dos séculos.

    O caso é que o único testemuño daquela época son esas dúas tumbas abertas, semellantes ás do Mosteiro de San Pedro de Rocas, do século VI, cando por entón reinaban os suevos.

     Pouca información podemos sacar dos dous enterramentos de adultos sen tapas con algún lema, un nome, unha data.  Menos dá unha pedra –me  dixen– aínda que non vén ó caso, porque hai pedras que falan soas, porén estas tumbas baleiras aparecen mudas ós ollos de entendidos e de profanos.

     Mais noutros tempos xa esvaecidos, os arquivos falan da existencia doutros mosteiros no lugar: o de San Miguel un pouco máis arriba de San Vitor e mais outro, San Salvador, un pouco más abaixo de san Lourenzo.

   Con estes datos, vendo a proximidade do cenobio de San Adrián –andando os anos, pasaría a depender do Mosteiro de Montederramo, coma un priorado, nomeado tamén como granxa de San Adrián– podemos deducir que San Vítor foi un asentamento eremita, quizais dun freire de calquera destes mosteiros, ou quizais o camposanto das aldeas do redor: os traballos actuais do xacemento arqueolóxico da necrópole darán luz a algúns destes interrogantes

     A tradición recollida polos vellos de San Lorenzo fala do traslado da imaxe da capela de San Vitor á casa dos Quintas de Chandrexa e disque alí estivo lucindo durante anos na capela da casa fidalga, co gallo de mirar pola la facenda destes veciños, por entón máis ricos que pobres. 

    A pescuda vén corroborada pola tradición noutros lugares e mais por un documento medieval do Arquivo Diocesano avalando un caso semellante: “A Serra de San Mamede, que se ergue ó sur do mosteiro de Montederramo, recibiu o seu nome dun monxe deste mosteiro que fixo vida eremítica no cumio do monte ata a súa morte que aconteceu no ano 1160”.

     Os eremitas gustaban de sitios solitarios e das alturas para ergueren as súas capelas, máis preto do ceo e máis lonxe das cuítas mundanas.

     Unha cousa é segura entre o cenobio de San Adrián e o lugar de San Vitor houbo unha relación de dependencia. Que foi primeiro a ermida ou o cenobio de San Adrián? Poida ser que primeiro fose a ermida de San Vitor, e que desta nacera o cenobio: a orixe do mosteiro de San Pedro de Rocas foi deste xeito, así o testifica a pedra fundacional do mosteiro. Por que non se habería de dar a mesma sucesión dos feitos, non, si?

     Naqueles tempos dos reinos suevos e visigodos, na escura baixa Idade Media, coa bendición do bispo Prisciliano, xurdiron nestas paraxes da Ribeira Sacra unha puñada de eremitas, homes devotos chamados por la voz divina a vivir en soidade, illados  do  mundanal  ruído, dedicados  á  vida contemplativas de laúdes e maitines illados dos lazos da familia ó carón da lareira e afastados dunha vida doada ó abeiro dunha comunidade monástica.

     Resumindo o conto, non me queda máis que engadir que a explicación das tumbas antropomorfas de San Vitor seguirá envolta nun halo de misterio, mais quizais sexa este o seu principal encanto.

(Nota. Este conto, que fala da orixe das tumbas de San Vitor, foi matinado antes das escavacións que se están levando a acabo por don Eduardo Breogán da Uvigo, a instancias do señor alcalde do concello de Para de Sil: don Francisco Magide Bizarro).

O carallo do teléfono

ar.pinterest.com

Nunha aldea do corazón da Ribeira Sacra, no concello de Parada de Sil, un recuncho de Galicia do interior, onde a natureza se viste de encanto e de maxia, moraba un home  singular, coido que atendía por Nemesio, aínda que no sei, que xa non lle poño cara, mais o caso é que o meu veciño tiña sona de ser máis versátil no uso do ‘carallo’ cá ninguén da contorna.                                                           

De cando neno, primeiro eran as vacas, que había que botalas para o monte e, se quedaba tempo, a escola, así que o señor Nemesio só deprendera o galego de afalarlle á Castaña, á Rubia, á Cachorra..., de maneira que non atinaba como xunguir o pensamento coas palabras, que lle saían pola boca sen ton nin son, véndose na obriga de tirar das virtualidades do “carallo” para tapar os ocos  da cadea da fala, como imos ver axiña na conversa co seu neto Luís, o ‘Pispilete’ de Madrid, que non sei que carallo maquinaba, illado coma un caracol con antenas, cos dedos nerviosos no WhatsApp do teléfono novo do trinque, un LG L3 E400, 3G, nada que ver co neno Nemesiño, que antes fora o seu avó, compartindo no recreo os xogos de habilidade coa billarda e mais a puntería coas bolas dentro da buraca.                                           

–Ese chisme tamén sirve para falar? –preguntoulle o vello.

–Pois claro, é un móbil Android 3G! –contestoulle o neto de Madrid sen erguer os ollos do enxeño multimedia.     

–Róncalle o carallo! –refungou  o vello. 

–Avó, non é ningún chisme, que vén con pantalla táctil, cámara 3Mpx, WiFi... e mais outras ferramentas –tratou de explicarlle o rapaz as virtudes do celular, mentres teimaba co teclado WhatsApp.                                                                                                                                         

–Dálle, carallo, dálle…! –animouno o vello.                                                                                   

–O mellor que ten son as aplicacións…                                                                                           

–Se é como dis de aplicado, que aprende cada día algo, debe ser un invento de moito carallo...pregúntalle se mañá podo segar a herba ou no amencer vou escoitar o galo ronco polas chuviscadas?                                                                                                                                     

–Co Google todo está á man, aínda que peca de pouca memoria: se estás co Skype, non podes abrir o play; de navegar por Tuenti, non digamos, coa galería chea, non podes nin abrir o portelo do teu muro.                                                                                                                                      

–Ten carallo a cousa, non me estraña o que me dis: abrir un portelo nun muro nunca foi cousa doada, o que non entendo é que un non poda navegar por ‘tuenti, puenti’...ou como demo se diga.                                                                                                                                                   

–Avó, que Tuenti é unha rede social –díxolle o neto, rindo.                                                            

–Déixate de caralladas de redes sociais: unha rede é unha rede, de cáñamo, de arame ou de fíos de fibra sintética para apañar os peixes, eiquí no río Sil, en Vigo e mais en Pekín.                        

–O Bluetooth para as conexións sen fíos é unha ferramenta para moitas aplicacións...           

–Para, non sigas! cala co demo do blutú...! que xa estou hasta o mesmo carallo de escoitar tanta leria, agarra un sacho do sitio das ferramentas e vaime tornar a auga do regato para o lameiro do Roxedoiro!

–Pero, avó…!                                                                                                                

–Nin avó, nin nada…! Os que moraron nas tumbas de San Vitor non andaban con estes enredos de agora, traballaban só para comer e morra o conto, rematou a conversa o señor Nemesio, e disque o Luisiño, o Pispilete de Madrid, enfurruñado có avó de Sacardebois, pechou a boca, apagou o móbil, pegou nun sacho do sitio das ferramentas e tocouse o carallo camiñando pola estrada cara ó Roxedoiro.

A lingua e mais a fala

Eu fun nado no berce da Ribeira Sacra, na ribeira de Parada de Sil: “Árdelle o eixe, ribeirao!” E, mesmo, me chaman ‘campaneiro’ ou ‘fogueteiro’; pero non escoito nas aldeas que conforman a parroquia de San Martiño de Sacardebois de sermos os ‘ribeiráns’ do concello.

            Certo. Os xornais e mailos libros saen do prelo coa lingua pulida, como se outro galo lle cantara, estandarizada, sen engurras nin erros; académica e mais uniforme, porén ás veces, amosa fría ós ouvidos, sen chispa nin alma: “Socalcos de Doade, viticultura heroica dos ribeiráns” –intitula un xornal de Lugo–. “O doutor, mentres escribía coas mans, estaba dubidoso co diagnóstico: agorafobia, afasia, mutismo electivo...?”  La Región.

             “O pular céltigo, maquiador de penedos, paixós e ideas –escribe Otero Pedrayo– tinxido como o sol pinta a nuben, pola groria do xenio latino, universalizado nos brazos da crus. O rir ledo, agurgullante, sin o bafo da ferocidade xermana, a cada xeneración a curiosidade dos nenos maxinadores de universos, conten toda vida, capacidade de agardar, ialma nova non cangada por ningún carregar de civilización alleeira, arte eispresivo, insadisfeito, língoa matizada de alboradas e longos poentes ca confianza no derradeiro trunfar do esprito. Cultura galega, ancorada no peirao occidental pronta a aparexar un vento da térra pra fitar todo anceio human”. (Ramón Otero Pedrayo: “Terra, Raza, Cultura, Historia”. El Pueblo Gallego, 27 de xanciro de 1933).                        

A xente deste alpendre da ribeira, en troques a don Otero Pedrayo, engaiolada coa fala, segue cos dicires de antano coma un veciño fala a outro veciño, esquecendo arreo a normativa imposta dende un despacho que se cre co dereito de usar a tesoira para cortarlle as ás da expresión que voan ceibes na fala:                                                       

“Ai, Benedito, mira, vaime paseniño, non me emporcalles a viña, arroma esa terra cara arriba nos beirís dos pataos; logo, ténsame dous fíos de arame polas estacas de pao, malo será que me veña unha carallada do ceo que me deite as uvas na lentura do chao. E move ese corpo, anxo bendito!, que a xeira amosa verde: estes enredos, abofé, non son xeira de moitas maos, que non estamos no verao coa sega da herba nin cae o san Martiño coa matanza dos marraos, que para as faenas de moito barullo, arranxo o almorzo aos que son meus irmaos...” – así falaba o señor Isidro de Viana.

Sonche cousas dos enredos e xogos da nosa lingua romance, dada a súa versatilidade e mais a riqueza acumulada, herdeira do latín: dos niveis e dos rexistros, das situacións e dos contextos no acto da fala.

O poder do silencio

Toque de silencio

A xente importante, con creto de seu, adoita falar pouco. Buda leva un feixe de anos, controlando a metade da humanidade sen falar ren; Deus falou unha vez, mais van xa 2000 anos que continua sen abrir a boca; a Esfinxe de Gizeh aí está plantada, hierática, sen descubrirnos o seu misterio. O silencio é figura en música e puntúa na escritura; un suspiro da alma escóitase dentro de ti, de te illar dos ruídos, poderías escoitar o fluír da túa vida e, mesmo, o falar da natureza como o lene murmurio das follas das árbores.

Hai xente que fala cos ollos, cargando a cella, sen abrir a boca. Outros falan e falan sen parar, dando voltas e máis voltas á roda da conversa, mais, ó final, non veñen a diciren nada aproveitable, só xiros de palabras viciosas, baleiras de contido.

 Os oficiais do exército teñen as cantinas separadas da tropa co gallo de conservaren o halo da autoridade das estrelas de seis puntas. Os xenerais non acoden ás cantinas: é a soidade dos mandos.                                                                                                                                                                           

–Pode gardar silencio –lee o policía a un detido, coma un dereito. Ó longo da historia, as malvadas máquinas de aplicar tormento nas cadeas, nos calabozos e comisarías duns e mais doutros; o lume, a tortura psicolóxica, todo valeu para entraren na intimidade das persoas, caídas en desgraza, e roubarlles o silencio.                                                                            

–Pois eu quero falar! fala, se queres, porén se o que dis hoxe, o cambias mañá ou se os teus feitos non van acordes co que proclamas, arruínas o teu prestixio de home de palabra, derivando nun pobre tarambaina. Coida que, ó falares, saen fóra as túas debilidades, cuspindo palabras vas perdendo a credibilidade de teu, mais has de saber que o inimigo anda ó asexo.

Non te estás vendendo ó demo coma as pitas que cacarexan, despois de por un ovo, triunfantes do milagre, pero que, ós poucos vai acudir o raposo, e por lingoreteiras coma ti, van a perderen os ovos e, quizás, a vida. Cando falares, coida que as palabras sexan mellores có silencio, como está a dicir o proverbio hindú. Escoita, pensa e mantén pechada esa boquiña, que o peixe morre pola boca: mellor ser rei do teu silencio que escravo das túas palabras.