Folliñas de acevo, fariña de ósos...

______________________________________________________ 
              Folliñas de acevo

“Acevo, acivro. Árbore silvestre da familia das aquifoláceas (Ilex aquifolium), de follas brillantes elípticas ou ovais, duras e con espiñas nos bordos, flores brancas, froito en forma de baga de cor vermella e madeira de cor clara, fácil de traballar”.

                                  _______________________________________________________

Fariña de ósos

O avó seguía cavando co sacho, guindando as pedras polo ar e peneirando a terra coas mans, ata que atopou un cacho dun óso. Entón, parou, erguendo o corpo para ofrecermo. Demorei en agarralo coa punta dos dedos por noxo e  respecto.    
                                      
–De que parte do corpo é?  
                                                                                               
–Un “C₃” –contestoume seguro do que dicía, e mentres o gardaba no peto da chambra, advertiume, inquedo, mentres ollaba ó redor: Pés lixeiros, nena!, que dá mala espina andar escarvando cunha aixada preto do cemiterio; a xente deseguida anda coa mosca trala orella: que se andamos na rebusca de dentaduras de ouro, que un fulano se quixera enterrar acochado cos cartiños que tanto amaba, e así. En arribando ó portón da casa, o avó agarrou unha pedra e machucou o óso; logo, achegouse a un acevo.  
                                                                                                                         
–Agora hai que moelo co muíño vello de café que está de figurón no alzadeiro da cociña e,  mentres, un de nós entretén á avoa na galería, o outro fai a moenda do óso do morto coas folliñas de acevo.  

–De que morto? –rosmei.                 
                                                                                                          
–E a min que me dis? –dixo para si o avó. A costela do morto témola xa esfarelada en po cos demais ingredientes atopados no resío da casa. Pon fin, xa tiñamos o cacho “cociñado”; agora, quedaba escondelo nun buraco da cheminea da casa vella.   
                                                                                  
–Avó, o “C₃” é un óso das vértebras cervicais?   

–Non, ho…! Só era un cacho de costela de can, hai que collelas no aire, nena, que me andas pola vida moi parviña!, díxome cun sorriso o pillabán do avó.

Folliñas de acevo, Claudia visita o sagrado

      _______________________________________________

Folliñas de acevo

“Acevo, acivro. Árbore silvestre da familia das aquifoláceas (Ilex aquifolium), de follas brillantes elípticas ou ovais, duras e con espiñas nos bordos, flores brancas, froito en forma de baga de cor vermella e madeira de cor clara, fácil de traballar”.

      ________________________________________________

Claudia visita o sagrado

Hai que elaborar o cacho, e que escorran do lugar as bruxas chuchonas!, dixo o meu avó. Despois do almorzo, axiña agarrou un sacho coa man esquerda e, coa dereita, colleume a min e apertoume cos ósos da súa man engarabitados pola artrose, mentres me miraba de esguello con cara de poucos amigos. Comezamos a camiñar, calados, cara ó cemiterio.

Entón, entroume un arreguizo polos pés cara arriba:                                              

–Non quero ir! –berraba, mentres choraba bágoas dos ollos.                                    

–Non quero! sóltame! que berro, mira que berro…?                                                

–Sóltame dunha vez! e soltoume.                                                                           

–Non  serás o demo? –espeteille nos fociños.                                                       

–A quen lle tes medo, ós mortos?                                                                           

–Anda, ven, Claudia. E fun, parva de min.                                                             

–Sonche peores os vivos –continuaba a parolar o avó– os  mortos xa voaron, xa non son deste mundo, o corpo repousa debaixo da terra, cinsa que levará o vento. Logo, embocamos a canella que transcorre de arriba abaixo pegada ó cemiterio: tódalas casiña dos mortos estaban coroadas cunha cruz no cumio que divide os tellados en dúas augas: cada panteón, con cadansúa cruz de granito do país, todas iguais e todas diferentes. As lápidas recordaban ós finados: “Propiedade de Regoberto que morreu, despois de recibir os santos sacramentos, RIP; propiedade de Felisindo: Os teus fillos que te choran, RIP”. 

–Antes morta, que profanar coa aixada esta terra de santos. 
–De santos? fai pouco, enterraron un asasino e, cando era eu coma ti, tamén apareceu un home mozo, abaneándose dunha soga que colgaba dun carballo.
–Como pode suicidarse un mozo, cortando o fío da vida así polas boas? 
–Non é propio nin oportuno falarche do caso, que aínda es unha rapaciña para estas zarangalladas dos mozos coas mozas, pero agarda, a ver como cho digo, que teño que atopar as palabras axeitadas que abran o siso, pero que cancelen os dixomedíxomes: voucho espallar pan por pan tal como sucedeu, pero se non te decatas á primeira, tampouco quero que me preguntes polo miúdo. A cousa foi como segue: a noiva deste mozo, ó quedar preñe con só quince primaveras, entroulle no corpo tal arrepío a medida que lle ía inchando a barriga, que...   

 – Comprendiches? Comprendín. Pois, entón, xa queda dito.                                                         

Claudia, no obradoiro meigo

       _______________________________________________

Folliñas de acevo

“Acevo, acivro. Árbore silvestre da familia das aquifoláceas (Ilex aquifolium), de follas brillantes elípticas ou ovais, duras e con espiñas nos bordos, flores brancas, froito en forma de baga de cor vermella e madeira de cor clara, fácil de traballar”.

      ________________________________________________


Claudia, no obradoiro meigo

                    

Mira, Claudia, neste documento da fundación da Casa de Viana, que atopamos o outro antonte nunha arca do faio, ten que haber gato pechado: hai que facerlle un estudo lexicográfico e mais outro semiótico, comentaba o avó, mestre en letras clásicas.                   

Sello quarto, dez maravedís. Año 1677. O mosteiro de Monterramo afora o lugar e casa de Viana a don Francisco Vázquez de Páramo y a sus herederos y sucesores por las bidas (sic) e espacio de tres señores Reyes Católicos de España (...) que dichos Francisco Vázquez de Páramos y sucesores dé la Renta cada año por San Martín, cuatro gallinas, pagaderas en el Priorato de San Adrián. Atentos le hazemos (sic) dicho fuero por la menor renta de lo que merecería pagar. Sello quarto, dez maravedís. Año 1677. 

                                                                             

Aplicándolle o sistema pitagórico, temos: sello quatro: 4; Dez maravedís, 10; 10=1+0= 1; Año 1677= 1+6+7+7=21=2+1= 3 Sumando: 4+1+3= 8                         

O avó decatouse de que todo ía encaixando: “Catro galiñas, tres reis e mais un santo tamén fan 8, (oito)” –repetiu satisfeito.                                                             

–O oito é o número clave! –berrou a seguir, mentres ollaba en fite, con ollos de moucho, a cariña doce da nena.                                                                                         

–Para retornar ó pasado, cómpren, ademais do cacho, unhas palabras máxicas axeitadas para que movan a vontade de Chronos.                                                                                            
–Certo como dis. A ver estas, que acabo de glosar –dixo Claudia, de 12 anos, que estaba engaiolada cos feitizos de nena meiga:

            –//Unha vaca, catro patas;/ oito patas, dúas gatas./Vade retro, Chronos, a ceacú…!//                                             –Non, non vai…!                                                                                                                                                      –Déixame a min –díxolle o avó.

                                                                      

 Oh, Chronos, que vas movendo a terra xirando a roda ó dereito, faina xirar agora 50 veces do revés! Oh, prudente Penélope, destece o teu manto outro tanto! Oh, linda Ariadna de cabelos dourados de Micenas, tira do fío que tece o tempo e verás saír a Teseo triunfante do dédalo…! Polo poder de oito meigallos, polo cheirume retrógrado de oito allos, que se esfume o presente e que volva o pasado de repente, bruxas fóraaa…! –oficiou o avó, erguendo as mans ó ceo coma crego en pascua.   

           

Neste intre, queimáronse os fusibles: o aparato da tv enmudeceu de contado, as billas da auga secaron; por riba da casa, ouveaba o lobo; ó lonxe, cantaba un carro; as follas do calendario retrocederon cara atrás, fuxidías coma fuxo na man dunha vella; no corro, ornea un burro; no sagrado, as campás choran a defunto: unhas mozas, fillas de María, tocadas cun velo negro toman auga bendita na entrada da igrexa. No camiño real, un home camiña preguiceiro trala roda de afiar soprando co chifre, mentres un neno con chanquiñas e pantalóns curtos está a debuxar círculos ó redor dunha caracocha, guiando un aro; noutra man, leva de merenda: dúas rebandas de pan centeo e, de compango, dúas lascas de touciño afumado; unha vella está a mazar o leite nun poio ó pe da porta que abre ó camiño... Ós poucos, o manto da noite botouse encima de nós: o presente retornou ó pasado.

As fillas da caracocha:  'Sacardebois', un nome curioso.  Relato 17.

                                       ________________________________________________                                            
                                   
                                                   17

                                      Faragullas de ourego

“Ourego. Herba olorosa perenne da familia das labiadas (Origanum virens), de flores brancas ou rosadas en espiga, moi usada como condimento. A zorza dos chourizos pode levar ourego”. 

Sacardebois, un nome curioso

Porén, hoxe en día, outros filólogos foron máis lonxe á procura da orixe de ‘Sacardebois’, mesmo, na  Iberia prerromana: o “O topónimo ‘Sacardebois’ non ten nada que ver con ‘sacar bueyes’, asegura  Joaquín Caridad Arias na súa tese Toponimia Celta de Galicia, Ed. Deputación de Lugo,‘Boisaca’ é unha palabra composta: o segundo elemento ‘Saccarius, Sagar ou Sakar’, é un nome de persoa de orixe ibérico. O primeiro elemento ‘bois’ debe proceder do celta ‘boudio’, que equivale ó latín 'victoriosus".   
                                                    

            “Por outra banda, en 1987, Manuel Vidán Torreira, catedrático de latín, facendo un estudo sobre a evolución da palabra ‘Ribeira’ en lingua galega, conclúe que o termo deriva de ‘riboira / reboira / reboiro’ do que sería Reboira Sacra, carballo sacro (…). Hoxe podo sinalar ademais algún outro indicio histórico que non mencionei daquela, como é o feito de que no escudo do mosteiro de Montederramo figura un carballo (…), comentou Manuel Vidán Torreira na Voz de Galicia, (11/11/2005).  
                       

            E para rematar a pescuda da orixe de 'Sacardebois', copio a súa entrada no Diccionario Etimológico de Julian Aydillo San Mardtín (Pueblos y apellidos de España, Ed. Club Universitario): Sacardebois (Orense): “Sobre los molinos del manzanal”. Procederá, pois, do euskera: Sagar-bol-iz?

As fillas da caracocha:  Apuntes da etimoloxía de Sacardebois, Ribeira Sacra.  Relato 16.

                                       ________________________________________________                                            
                                   
                                                   16

                                      Faragullas de ourego

“Ourego. Herba olorosa perenne da familia das labiadas (Origanum virens), de flores brancas ou rosadas en espiga, moi usada como condimento. A zorza dos chourizos pode levar ourego”. 

Apuntes da etimoloxía de Sacardebois, Ribeira Sacra.  

"En el país de Caldelas, a dos leguas del Noroeste del Monasterio de Monte de Ramo, está el lugar de San Martín de Sacar de Boys. Con la ocasión de residir en este Monasterio de San Martín de Madrid el Padre Fray Francisco Gómez de Páramo, benedictino y natural del lugar de dicho Sacar de Boys (nado na Casa de Viana), se tocó varias veces en las conversaciones el origen de aquel nombre tan extraordinario, cada uno discurre a su modo, y ningún origen satisfacía. Parecía inverosímil el que se llamara ‘Sacar de Boys’ a causa de que viendo el terreno muy precipitado al río Sil, y plantado de viñas, eran escusados allí los bueyes, así para carros como para labranza”.    
          

  “Leyendo por acaso unas escrituras del maestro Yepes, continuamos co manuscrito do Pai Sarmiento, tropecé con este lugar Ryboira Sacrata, y la sola sílaba ‘boys’ me hizo recordar y por solo esto conseguí averiguar con evidencia la verdadera etimología de Sacar de Boys. Y cualquiera se convencerá desde hoy, que con el dicho nombre, ni hay tal verbo ‘sacar’ ni tales ‘bueyes’. Aquel nombre es una transformación de este otro 'Sacrata Riboyra' que significa Sagrada Rivera (...). Ripa significa en gallego 'Riveira' y Riboyra.  El tránsito y la transformación  sucedió así: “Riboira Sacrata > Sacrata Riboira > Sacra Riboira (transformación) > Sacar Deboira > Sacar de Boira (corrección ortográfica) > Sacar de Boi (sincopado) > Sacar de Bois, o de bueyes. Luego, concluye el Padre Sarmiento, Sacar de Bois  se deriva de Riboira Sacrata (…)”.

    “Los de Sacar de Bois entienden este texto, y los límites de Sacar de Bois, mejor que yo, que no he estado en ese lugar, pero caminé desde la Venta de Rodicio a San Payo de Abeleda (...): desde a Pedra do Sol vi un gran trecho del Sil, que acaso será lo que los antiguos llamaron 'Riveira Sagrada'.

       
    Será el maestro Yepes, en su Crónica, dando fe de la fundación del monasterio de Montederramo quien nombre por primeva vez el topónimo ‘Riboura Sacrata’: “Dª. Theresa hija de de Dn Alonso el 6º, mujer del conde Dn Enrique de Portugal ya muerto (...) da al siervo de Dios Arnoldo el lugar de Riboyra Sacrata, fecha la donación en Allariz a 27 de Agosto del año de Christo 1124 (Domino Deo omnipotenti et tibi, Arnoldo servo eius locum qui dicitum Riboura Sacrata, qui est in Monte de Ramo...)”.       
          

    “Lo primero que se ofrece creer es que este terreno tomó el nombre de ‘Sagrado’ a causa de estar todo poblado de monasterios, santuarios y eremitorios (...): Pombeiro, Lointras, San Esteban, Santa Cristina, San Adrián, Misarelas (...), San Paio de Abeleda (...) confirman lo dicho. Solo lo escribí, remata o freire ilustrado, para complacer a los que en las conversaciones admiraban el nombre extraordinario de ‘Sacar de Bois’. Y como viese la partida original del bautismo del señor Caramuel, 4 de Junio de 1606 en esta parroquia de San Martín (Madrid); y por haber leído en las obras de Caramuel (‘Juan Caramuel Lobkowitz (1606–1682) foi filósofo, matemático, lingüista, ademais de freire cisterciense’) que había estudiado Artes y Filosofía en el Colegio de Monte de Ramo, tuve especial gozo haber escrito estos apuntamientos por el afecto y veneración a aquel Fénix de los Ingenios. En San Martín de Madrid y Febrero 5 a 1758, M.F.M.S.B. (Continuará).                                                                                       

As fillas da caracocha: A biblioteca nacional. Relato 15.

  

                                       ________________________________________________                                            
                                   
                                               15

                                Faragullas de ourego

“Ourego. Herba olorosa perenne da familia das labiadas (Origanum virens), de flores brancas ou rosadas en espiga, moi usada como condimento. A zorza dos chourizos pode levar ourego”. 

A Biblioteca Nacional

Onte deume por entrar a investigar na Biblioteca Nacional: xa de mozo tiña curiosidade polo topónimo da miña parroquia ‘Sacardebois’, onde nacín e brinquei de neno polos pataos abaixo a bañarme no Sil, sen reparar nas chanquiñas máncandome nas calcañeiras. Porén, aquela vida da infancia en comuñón coa natureza foi a menos a medida que eu fun a máis noutros lares, mais aínda gardo a memoria daqueles anos rebulindo na miña terra, meiga, e malo será que algún día esqueza a ‘Sacardebois’ antes de desvelar o misterio da súa orixe.

        Na porta do Paseo de Recoletos parei un anaco, engaiolado co edificio da Biblioteca de costas ó Museo Arqueolóxico, dúas institucións depositarias da cultura que é de noso. Os agostinos recoletos antes da desamortización seica estiveron por aquí, parece que aínda se sinte a súa aura dentro destas paredes: os clérigos, no medievo eran os letrados, depositarios de atados de documentos, copistas, restauradores e ilustradores de libros. O 26 de xullo de 1716, Felipe V impuxo a obriga de dar unha copia de “todas las impresiones nuevas que se hicieran en mis dominios” á Biblioteca Real de Madrid.

       Logo, entrei na Sala Cervantes a cumprimentar unha folla de consulta. Autor: Sarmiento, Martín (1695-1771). Título: “Obras del P. F. Martín Sarmiento de la orden de San Benito". Xa acomodado nunha mesa, deixando fóra as lerias de meu, abro o manuscrito do Pai Sarmiento: “Etimología de Sacar de Boys”. (Continuará).

A memoria dos cemiterios, relato 14

                      ____________________________________________                                            
                                     14

                               Faragullas de ourego

“Ourego. Herba olorosa perenne da familia das labiadas (Origanum virens), de flores brancas ou rosadas en espiga, moi usada como condimento. A zorza dos chourizos pode levar ourego”. 

A memoria dos cemiterios

O outro antonte, visitei o cemiterio da parroquia de Sacardebois (Parada de Sil). Axiña, fun lendo as lápidas do sagrado, unha ollada de trazos da intrahistoria local,  até ollar en fite unha pequena capela sepulcral de perpiaño que destaca nun recanto, “Propiedade da Casa de Viana”, reza no frontispicio; no seu interior, unha lápida de mármore brando coa memoria dun home finado: Isidro Prieto Pérez (1905-1991). Invocarei a unha fada para que abrolle no seu canto unha flor de cemiterio –me dixen para os meus adentros.

            Así que fun á procura da memoria deste home, achegándome ó concello. “Foille un home da ribeira con moita sona por eiquí –me dixeron– andaba como un carabullo tocado cun sombreiro de pano; desempeñou naquela o cargo de Xuíz de Paz”. Logo, preto da fonte, tres homes entrados en anos da Residencia Luz do Sil, mentres tomaban o sol nun banco, relatáronme pan por pan as andainas que coñecían de oídas.

            “O señor Isidro medrou rodeado de seis irmás e, como resultas de vivir como galo entre tantas galiñas, coido que derivou nun perfil de arestas asimétricas, non daba unha puntada sen nó, dixo un dos vellos que fora xastre. Viñera de Celeirós a casar coa filla vinculeira da Casa de Viana, mediou outro vello: naquela unha casa grande con moita fachenda; unha señorita educada nun colexio de monxas de Monforte, axiña rodeada sete fillos, que parecían o arpexo da escala musical .

            “Non foi un labrego ó uso de entón. Certo. Seica tivera un cine en Plasencia. Adoitaba cuspir moi alto, gabándose de ter amigos de copete na Audiencia de Ourense, polo que lle cadraba ser conselleiro e avogado de pobres, ós que tiña a ben recibir os domingos deitado na cama antes de erguer do leito para asistir á misa.                               
          “Uns acudían á consulta por causa dunha navallada que recibira nunha festa por facerlle as beiras a unha rapaza comprometida; outros, polos marcos dunha leira que se moveran de noite; por causa dun paso dunha servidume ou polo dereito da auga de rega; por unha colmea de abellas á beira dunha canella que foron tralo corpo dunha moza; que se lle fora a man a un tolo nas costas dun veciño, arreándolle cun rastro, por causa dunha vaca lambona que saltara a sebe dunha horta; que si un mozo, axiña de arribar da pesca do bacallau, como xato pechado nun cortello, despois de meses ollando o rebulir das gaivotas, deixara preñe a unha moza e disque o coitado non atinaba por onde tirar: se ir de paxaro bobo cara ó altar ou fuxir voando ceibe a Venezuela coma un cuco a pór os ovos en niño alleo...(o paragrafo anterior está baseado nas actas de conciliación tiradas no lixo, recuperadas para a memoria por un profesor xubilado).              
            “De cando mozo, traballado nas andainas coas reatas de mulas por terras de Castela, Isidro, mozo aguerrido montado no seu cabalo alazán, empoleirado nun aparello novo do trinque con reberetes dourados, manta de Zamora cubríndolle as pernas, con arrestos para domear as bestas, e a quen for, todo el feito un cabrito, chulo coma un oito era admirado por mulleres que lucían medias de cristal e tacón fino.                      
         “Home inquedo, e de moita parola, levaba a voz cantante nos velorios; na mesa, os días de festa; no coche de liña Barreiros, de mañá cara Ourense; nas destilas, á beira do pote, dono da man nas briscas de seis; menciñeiro da escola de meigas de Celeirós: presumía de curar un pezuño infectado dunha res co sol purificador, diferido a un terrón pisado pola vaca: ó secar a herba do terrón cortado, sandaba o pezuño.                        
        “No solpor da súa vida, armado de lapis e papel co gallo de escribir as memorias, sentou na galería que mira ó Sil, perdendo a ollada dos seus ollos chispos por terras de Amandi, mentres se bambeaba na randeeira calado coma un moucho até quedar trasposto, voando nunha nube de sensacións que fai anos levou o vento.

Os últimos avós da ribeira do Sil, relato13   

                      ____________________________________________                                            
                                     13

                               Faragullas de ourego

“Ourego. Herba olorosa perenne da familia das labiadas (Origanum virens), de flores brancas ou rosadas en espiga, moi usada como condimento. A zorza dos chourizos pode levar ourego”. 

Os últimos avós da ribeira do Sil                                                   

Casa de Viana, 15 de xullo 2009. Por fin, chagamos á casa dos avós. De seguro que escoitaron o runrún do coche e xa estarán agardándonos no patio coas follas do portalón abertas de par en par. Primeiro, rodeamos a Tatá coas mans para comela a bicos. Logo, deixámonos caer no colo do avó. 
       Desta última xeración, poucos vellos quedan xa nos concellos da ribeira do Sil, e da xente nova non falemos, que non se dá por estas terras dende hai anos: en Caldelas, case que non roxe ninguén polos rueiros, só se escoita o lene sentir da natureza.              

       –Ola, avó! Como vai a cousa?                                                                                

       –Eh! ímola andando, que non é pouco.                                                            

       –Que medradas están as nenas, mira que botaron corpo! que lindas, as pobriñas!    

       –Vén, Claudia, vén onda min.                                                                                 

       –Anda, Marta, anda e dáme unha aperta desas tan grandes.                                   

        –E ti, Alejandra, con ese sorriso debuxado de anxo…                                                      

     –Deixa que vos axude, que viredes cansas. Subide, non vos paredes: tirade cara á galería, que temos que falar.                                                                                                   

       –Avó, quero montar no burro.                                                                                           

       –Está na corte, triscando unha gavela de toxos; mañá ímolo sacar de paseo polo camiño vello: xa veredes, xa!                                                                                                       

       –Díxome un paxariño que as notas de xuño son guapas como unha estampa da virxe Inmaculada, non hai borranchos que as afee; sei que o piano soa tan virtuoso, acariciado por tan delicados dedos, como se o tocase o mesmo Mozart de rapaciño.                  

       –Ide, ide co gato!, mais andádevos con tento non vos vaia rabuñar –díxonos Bru, o noso avó de Sacardebois, na galería da casa que se mira no espello do Sil.

Unha homenaxe a unha xeración 

                      ____________________________________________                                            
                                     12

                               Faragullas de ourego

“Ourego. Herba olorosa perenne da familia das labiadas (Origanum virens), de flores brancas ou rosadas en espiga, moi usada como condimento. A zorza dos chourizos pode levar ourego”. 

 Homenaxe a unha xeración                                                

Corrían devagar os anos cincuenta e pico, tempos de centeo e de touciño. Moitos dos profesores que se xubilan nesta andaina, por entón eran uns raparigos, que saíron do medio rural ós seminarios diocesanos á procura dun sorriso da deusa fortuna: internados de rezo e de meditación, estudo profundo dos clásicos e moito fútbol para disipar as tentacións da carne, fieis ó principio de mens sana in corpore sano. Na Primavera do 68, cos aires frescos de París, as vocacións mal arraigadas de seminaristas e cregos murcharon. Como resultas, toda unha xeración de profesores de letras ocuparon as cátedras do ensino. Este colectivo, que deixou pegada nas escolas e nas mentes dos estudantes, coido que merece estas letras de homenaxe.                                        

 –Entón , de seguires para cura, eu non estaría aquí –dixo Claudia.
 –Coido que non, éche coma xogar cunha margarita: si, non; si, non. Puro azar –contestoulle o avó a secas, desexoso de continuar co conto que tocaba aquel día.         

  O rapaz andaba coas vacas calzado con chanquiñas con calcetíns de la, zurcidos por unha tía birolla, que quedara na casa para vestir santos. Un xersei, que lle pingaba dun lado, e mais uns pantalóns curtos de pana, completaban a súa vestimenta e decoro.   

  Unha mañá de xaneiro, esperaba tremendo coa friaxe na parada do coche de liña, ó pé do camiño real, arreguizado pola xeada que callara no amencer, fraco de canelas e medroso coma un vimbio. Ós poucos, en arribando un veciño, axiña erguín a cabeza cun lene sorriso para saudalo en galego de afalarlle ás vacas.                                                            

   –Vostede tamén vai cara Ourense?                                                                          
  –Vou, vou, que teño que mercar unhas menciñas para a Gallarda, que me anda fodida coa febre aftosa que lle come a vida, contestoume o señor Pepe de Calvos. Os pais decidiran que chegara o día de entrar no Seminario, pois de seguir tralas vacas, non habería de ir máis lonxe cá carreiriña dun can. Malia de non sentir o rapaz, que naquela era eu, vocación en vestir os hábitos, o pai, teimudo coa idea de presumir dun fillo cura, díxome un día: “Aguanta, mexericas, que a vocación xa virá, cando teña que vir”.               

  Anos da xuventude coa cabeza quente por dentro, e frieiras por fóra nos dedos e nas orellas, remexida coas declinacións do latín e siloxismos. Disque na quietude da noite deixábase levar polos debuxos do maxín, ceibe, nos soños nocturnos, como Penélope: o que tecía de día desbaratábao de noite.                                                        
       
Hoxe, xa no outono da súa vida –falaron de min nunha homenaxe– tras  un longo periplo de aquí acolá, co seu deber xa cumprido, repousa ó carón da súa muller, rodeado de tres netiñas, volvendo de cando en vez a vista cara atrás, mentres polo baixiño vai recitando os versos: / Caminante, son tus huellas / el camino y nada más; / caminante, no hay camino, / se hace camino al andar./