Os últimos titeriteiros da ribeira do Sil

                                                               

A comitiva de cores dos titeriteiros amosaba á tardiña pola curva de Calvos: debeu ser a derradeira vez que viñeron co circo polas aldeas de Parada de Sil; desto xa medraron os carballos, claro; quizais fose no setembro de 1956, era eu un mocosiño dunha puñada de anos, pero con memoria do que che vou contar.

—Alí veñen...! axiña, hai que pechar con chave as portas da dispensa; atrancar a palleira, que rouban de noite a herba; recadar as pitas dentro da casa, que o ano pasado arramplaron cos ovos e cos polos, nas maceiras só deixaron as follas e, mesmo, desenterraron o porco larengo que lle morrera a Engracia, á viúva do Manuel de cando a construción do salto de Santo Estevo. A  media mañá, cheiraba carne ao caldeiro: a rapazada dos artistas andaba cos ratos da fame roéndolles as tripas, disque que pasaran días, longos e negros, que non apañaran nada.

     Os carromatos reptaban devagar pola petada de Gurvela. Primeiro, arribou un de dous eixes, turrado por catro mulas, fracas e con mancaduras nos cadrís; logo, chegou unha carreta mediana dun eixe con dúas mulas de catro dentes; por último, viñeron, case que pegadas unha á outra, dúas carretas como casiñas de bonecas: de cores alegres, cheminea cun telladiño, cortinas nas xanelas e mais un cacho de escada para empoleirarse na casiña-carro.

     Ao solpor, houbo representación no garaxe do señor Avelino, un lugar espazoso para un neno, que erguera á beira da estrada co gallo de gardar o camión Barreiros que a familia Bertólez mercara non había moito: colocaron unhas táboas á maneira de asentos, aínda que moitos veciños apandaron cos poios das casas enchendo a platea do garaxe.

     Os artistas tensaron un arame polo medio da sala; e unha moza, cunhas mallas vermellas cinguíndolle o contorno do corpo, comezou a camiñar con tento e mainiñamente, tentando o arame co bico do pé, mentres agarraba unha barra de ferro como balancín. Percorrido o arame, a equilibrista brincou ao escenario e, despois da reverencia de seu, recibiu un aplauso recio do respectable, mentres a moza, elegante e lixeira de corpo, facía mutis polo foro.

     A seguir, amosou un mozo abaneándose encima dunha táboa colocada po riba duns paus rodeiros.

     —Que te vas esnafrar! —berroulle o Antonio dos Losadas, mais o artista metido no seu non reparou no aviso do veciño, deslizándose de acó acolá no improvisado escenario até desaparecer coa táboa nas maos pola banda esquerda. O público brindoulle un aplauso pasadío. Axiña, pola dereita do escenario, apareceron dous pallasos: saudaron ao respectable cunhas ovacións breves e, un deles, o que tiña un tomate por nariz, olloume en fite cos ollos maquillados de estreliñas azuis que me engaiolaron coma a un parvo.

      —Eh, rapaz, sube ao escenario! —díxome cun sorriso de pillabán.

     Contrariado pola inesperada invitación, porque daquela non era artista (agora, aínda menos), viñéronme as cores ás meixelas, que as tiña chuchadas de tanto soprar nas frautas que eu mesmo arranxaba en cada primavera cunha póla de castiñeiro, cando ía coas vacas para o monte. Pero teimaron no choio e, agarrándome un pallaso dunha mao, houben de brincar ao alto da tarima. O do nariz vermello comezou cunhas parvadas ao meu carón, sacando unha pomba da súa chistera, que deu unha volta batendo as ás por riba das cabezas, e seica que os máis devotos da parroquia —disque en Semana Santa mexaban auga bendita— ollárona cara arriba con devoción esperando que o Espírito Santo lles confesara o terceiro segredo da Virxe de Fátima, entrementres os outros, que non comulgaban con rodas de muíño, rezaban para que a tímida pomba non ou si? lles soltara unha cagada, con perdón, no medio dos ollos para que reduciran o ángulo de visión dun ser finito. Axiña, do mesmo sombreiro, sacou un coello branquiño coma a neve: deulle aloumiños no carrelo, o coello sorría mirándome, porén nun amén fíxoo desaparecer diante todos por arte de birlibirloque dun movemento malabar rápido coma un lostrego.

      Na contra do escenario, outro pallaso estaba a tirar moitos papeliños ao ar e, trala nube de confete, apareceu un mastín correndo polo corredoiro central: dun brinco, o can saltou ao escenario, repousando sentado de cuartos traseiros cara ao público. Tiñas que velo, como presumía co fato de policía, coa gorra de viseira con reberete dourado e todo; namentres me ollaba, erguía o corpo, a piques de poñerse de pé de patas traseiras, para que me decatase das pistolas que lle colgaban do cinto. O can deu dúas voltas ao derredor do escenario con moito xeito e, dun brinco, saltou para desaparecer por entre os pés da xente. Unha muller, a avoa do circo, vestida cun fato negro, unha de esas vellas coa casca amarga, estábao a esperar preto da porta: enganchouno pola correaxe cos seus garfos de artrite e levouno, case que arrastrando, ao eixe do carromato, onde quedou preso o coitado artista.

      Eu atopábame alí, empoleirado no alto do escenario, coma un pobre coitadiño. Pero non chegara o peor, porque un daqueles condenados titeriteiros pegoume un funil na parte de abaixo do embigo e comecei a mexar polo bico, zurrichando un fío de auga nas fazulas do público da primeira fila, que torcían a cara de esguello, malhumorados, mentres que os veciños máis afastados, en troques, rían as a falcatruadas a corpo solto.

      E para rematar, o maricón do pallaso, con perdón, cravoume un coitelo na barriga, coidando eu que me matara coma a un pobre porco, alí, na ara do sacrificio, no alto do escenario que o merecía polas culpas dos pensamentos impuros do noveno mandamento da lei de Deus que me viñan entre sono e soño: acheguei repetidas veces a mao á ferida aberta para tapar o sangue que estaría abrollando a cachón antes de morrer por instinto de supervivencia e ollar a mortal ferida antes de pechar os ollos e voar cara ao ceo; porén, neste intre, o pallaso para mostrar o engano da folla retráctil acoitelouse tamén deitado no chan, facendo o morto, ollándoo eu estrañado como me chiscaba un ollo, rindo coma un coello. Ao coller o tranganillo, volvéronme pouco a pouco as cores, procurando soltar nun sorriso que me desbaratase do medo, atenazado por la agonía daquel intre.                                                    

    Os artistas titeriteiros arrincaron do público un xeneroso e prolongado aplauso. Ai, amigo, destas merendas, poucas!

O martelo de orellas

As campás de Chandrexa repenicaban sons de festa en honor á virxe da Asunción. Os foguetes, de cando en vez, asubiaban por riba dos tellados da parroquia, disipando os nubeiros daquela tarde abafante de bochorno. De súpeto, a iso das cinco, uns berros esgazados de muller espertaron aos veciños do repouso soporífero: o monte no Valdocán comezaba a fumegar.                                      

         

Silvestre había dous días que lle pedira prestado o martelo a unha veciña: “Escoita, Rosa, cumpríame o teu martelo de orellas, que teño que arrincar un cravo dun asunto”, díxolle. O home andaría polos trinta e tantos anos: achaparrado de figura, solteirón e pecho de carácter, certo; mais como xornaleiro trala gancha na cava das viñas que baixan brincando de  socalco en socalco até bicaren a auga do Sil era o primeiro en darlle cabo á fileira dun beiril. Algunhas mulleres que facían a colada no lavadoiro de Maraván comentaban que Silvestre andaba facéndolle as beiras a Belinda, cando andaba coas vacas no monte, e que ela seica ría coma unha parviña ao seu carón xogando aos médicos.

Aquela tarde de bochorno terminou por trastornar o siso de Silvestre: noites longas sen pegar ollo, dando voltas e viravoltas no xergón de follas de millo como un can con pulgas que non ve xeito de acomodarse. Duns meses a esta parte, a súa semente, como o lévedo que fermenta a masa do pan e faina medrar, estaba obrando a mesma metamorfose na barriga da Belinda. Isto hai que paralo!, berrou desesperado, arreándose unha lapada por riba dos ollos.

Estaba avisado de non fochicar na Belinda, con perdón, mais era un home falto de vontade. “Vai ser a última vez que te hei de chingar”, prometíalle un día tralo outro antes de acabar montado encima da rapaza nun leito de follas no corazón dunha leira sementada de millo: chegando o apertón das hormonas, babexaba coma un marrao que mesmo había de dar noxo velo, mais logo da catarse, en troques, quedaba tranquilo coma un boi manso ata que o mesmo diaño lle volvese a dar fol.

“Como te volvas deitar coa miña nena, heiche de cortar os collóns co coitelo da facer a poda para que lle sirvan de merenda aos cans”, díxolle o varudo pai da Belinda unha tarde que acudira ao seu encontro, no fondo dunha carrioza dun camiño de ferradura, armado cunha forquita de tres gaios de cargar a herba e de achegar as gavelas de toxos ao alto do carro.

No clímax da loucura, co martelo de orellas do pai da veciña que fora carpinteiro, asestoulle dous golpes na sen a coitada Belinda deixándoa seca no sitio cos ollos acendidos co brillo da inocencia, ollando o ceo. “Morreu coma un paxariño”, dicía a súa nai chorando bágoas dos ollos.

Axiña, o mozo asasino, bufando coma un becerro pechado nun cortello, arrastrou o corpo inerte para deitalo encima dunha pila de achas que había degalladas no recanto dun souto, logo apañou unha puñada de fentos, procurou o chisqueiro no peto, axustou mecha, chiscou na roda, soprou na brasa e pegou lume á pobre Belinda que levaba, dentro de si, o froito do seu pecado. O aire que rubía do Sil espallou as labaradas do lume, pintado de negro o leito de follas da leira de millo.

Un día de San Martiño, Silvestre volteou da cadea de Santoña no coche de liña lucindo a mesma roupa, esvaecida e encollida, de nove anos atrás de cando fora preso. Ao entrar na tenda do Carreño, os nenos do lugar que ollaban a chegada do coche Barreiros quedaron cos ollos abertos coma pratos mirando en fite ao monstro, arreo recreado co maxín ceibe do soño como un lobishome, desilusionados coa realidade dun coitado monicreque. Entón, dixo o expresidiario rompendo o silencio daquel velorio: “Boas tardes!” Os veciños baixaron a cabeza. Ninguén contestou. Aos poucos, a xente foi desaparecendo. Polo que Silvestre, que retornara do cárcere mainiño e purificado, coa cabeza gacha achegouse ao mostrador de madeira: sacou do peto un vurullo pequeno de cartos, despregou os billetes un a un, sinalou unhas chancas do 42, que colgaban dun pontón do teito da tenda-cantina, pediu un puñado de cravos, botou as zocas ao ombreiro e desapareceu pola porta coma un can vagabundo. Parada de Sil, lembranzas dun neno.           

 


         

A caligrafía dun mestre da ribeira do Sil

Anda, rapaz, achégate onda min, que quero ollar as túas maos de señorito, brancas, que se poderían bicar coma as dun cura; en troques, mira como están as miñas, traballadas coma as dun ferreiro na forxa, non hai comparanza: naciches ceibe como fillas no alto dunha caracocha, pasando lonxe de ti a estampa dun destripador de terróns en seara ladeira co carrelo dobrado no peito ou agachando o pescozo cun feixe de estacas degalladas dun castiñeiro; abofé que o teu berce foi envurullado nun traxe de liño, sen as ataduras dos catro mandamentos no ser dun ribeirao: gancha, corda, cesto e saco.

     Onte, coa gancha cavando uns pataos de viña; hoxe, co saco e coa corda de pita na carrexa de feixes de leña; na vendima, rubindo polas petadas da ribeira do Sil cestos culeiros ateigados de uvas e, no entretempo, de andaina cos barquillos polas feiras, coa barquilleira ao lombo cara as romarías de Triguás, nas Cadeiras noutra bando do río, nos Milagres ou onde cadrase –díxome con voz pausada o señor Vitorino de Purdeus, descansando da sega da herba, que a gadaña tira moito de un, axiña do almorzo de patacas guisadas con iscos ao abeiro da sombra dun carballo.

     Estas foron as plumas coas que estiven a escribir liñas nos eidos, engadiu, revirando os dedos engarabitados, cara arriba en forma de cunca, corenta anos cumprindo cos mandamentos do ribeirao como Deus manda, nas xeiras que tocaban na roda do ano: como testemuño podes ollar os mangos das ferramentas gravados nas palmas das miñas maos, encalladas, recalcou mirándome en fite.

     Mira nos libros que na terra non se albisca futuro nin, mesmo, coa carreira de cura onde andas agora co quebracabezas do latín, que duns anos a esta parte os tempos non son os que foron, seguía dándome consellos o señor Vitorino coma un pai lle debuxa o porvir ao seu fillo.

“Mosteiros, capelas, petos de ánimas, cruceiros; lugares de rezo e de tormento; salvadores da nosa alma: curas, freires e freiriñas, bispos e beatas, ceos, purgatorios, limbo de xustos e de dindáns, penitencias, autos e infernos: duns anos a esta parte, a xente xa non mira por gañar o ceo; están a percorrer na arañeira da rede e mais nas tribunas e palestras, aires do nordés iconoclastas e laicistas, amigo Vitorino, nas pías da auga bendita dos mosteiros, comen os porcos e beben agora os cans”, confesoume don Feliciano, o cura que casara coa rapaza máis linda da parroquia. Xa que logo, rapaz, como fagas a cama vas durmir, mais agora estamos aireando o meu leito de xergón de follas de millo.

     Como che estaba contando, ao final, conseguín a caligrafía dun mestre abrindo regos na terra, dereitos e aliñados, que daba gusto velos. Deberes que me deixou a escola dos meus pais cos recantos herdados: abrir regos para a sementeira das patacas e do millo; outros máis pequenos para os nabos; arraxar os arellos dos soutos, antes de pingaren as castañas; as caldeiras, na derrega dos lameiros; a cava, a renda e maila escaravella de oito pataos de viña, ao redor de tres cavaduras ao pé do río; no setembro, cavar a horta para plantar as coias e mais as verzas de Chaves; reguiños para as leitugas, tomates e pementos, no terreo do pozo. Arrincar os cozos das uces, arrombar a terra cara arriba para erguer as toleiras nas searas de centeo dos montes ladeiros, non sexa o demo que veña outro ano famento coma despois da guerra.

     Traballei coma un arado nos eidos ciscados como remendos na aba da ribeira do Sil, onde agora medran os silveiros e se acochan os xabarís, aínda que, daquela, había que traballar e saber traballar. A gancha formou parte dos meus brazos, agora de vello, condición do escravo, bótoa de menos.