Enfornar o pan

Unha mañá, naquela aínda había nenos rebulindo nas aldeas de Caldelas, achegueime co macho ao muíño de Entrambosríos, a moer un saco de gran das leiras de Celeirós, topónimo de tulla de pan. Dous carros baixaran coa carrexa da colleita, trala malla xa mecanizada dos mollos de centeo: un motor de gasóleo, DYTER, montado nun carro, movía a polea do enxeño mecánico. O tarabelo da moxega, co ruxerruxe de seu, vai dosificando a caída do gran polo burato da moa, que se move devagar, malia á forza do cichón de auga que bate sen acougo nas penas do rodicio, producindo o balbordo característico no inferno do muíño hidráulico.

       Na época dos nosos devanceiros, o pan branco, o pantrigo, era un privilexio dos ricos; en troques, o pan negro, o centeo, era para o resto da poboación: os meus padriños de Forcas, como despedida antes de embarcaren cara Buenos Aires, regaláranme unha boliña de pantrigo.   

       Mañá será día de xeira, que toca cocer o pan. Naquela altura do ano, o alpendre estaba lambido de leña miúda, xa que logo, mañá cedo, haberá que subir á fraga, ao toxal do chao da Pereira, á procura duns feixes de xestas enxoitas ou uces para quentar o forno: un dos mandamentos do ribeirao, a corda de atar os feixes, que por estes minifundios de terra ladeira, abofé, que non chove pans cocidos do ceo como pingan as castañas nos arellos do souto de San Andrés.   

        Quentar o forno tiña o seu que. Despois de tragar xestas e uces, o pai atizaba con garamata de carballo: as paredes, en forma de iglú, recubertas de barro refractario, primeiro suaban a humidade; logo, ían quecendo até branquearen coa calor concentrada no alto da bóveda. Mentres, a mamá e mais a señora María, a ‘Carpinteira’, viúva ela con catro neniñas no seu haber, perdera o home, o carpinteiro Xosé Jácome, na construción da presa de Santo Estevo, preparaban unha pota con auga morna co gallo de amasar a fariña na artesa, de novo repasada nunha peneira grande mercada ao señor Jovino da Costrela, engadindo aos poucos unha cunca de lévedo, que se deixara da última enfornada, sen esquecer o sal, nin moito nin pouco, diluído en auga morna. A mestura da fariña coa auga ía ganando terreo na artesa; amasada unha e outra vez nunha morea sosegada, coa punta dun coitelo marcábase unha cruz no medio do peito, á xeito de ‘tattoo’ de bo augurio, e logo cubríase cun cobertor co fin de levedar durante o repouso da fermentación. Trala demora de seu, a señora María, un cacho de pan para os nenos, envolvía os bolos con aire lixeiro. Unha enfornada dunha ducia de bolos, castigados con dúas fendas en cada lado, que codia ferida, miolo medrado.                     

       A cada pouco, un pan saía da artesa ás táboas dos andeis onde repousaban ganando forma e dureza, tempo de espera para varrer o forno cun fachizo mollado, achegando a cinsa ao burato da borralleira. Cando as pedras da boca branqueaban, o forno estaba a punto para recibir a enfornada do pan: coa pa íanse metendo con moito tento, comezando polo fondo unha roda de bolos ao redor da parede, despois unha segunda fileira, e así. Ao remate, coa mesma pa facíase o sinal da cruz na boca do forno para que todo for ao dereito: bruxas fóra!, coidaba a ‘Carpinteira’, oficiante da cerimonia. O tempo para cocer o pan, unha hora e pico, transcorría de conversas, de contos e de enredos entre mozos e mozas; mentres os nenos xogaban ás agachadas, os vellos, que queceran á beira do forno, repasaban animados a moviola do tempo, ollando de cando en vez como se ían dourando os pans, con ganiñas de tentalos, e de encetar unha bola, rebandándolle a coroa. Para os nenos, as mulleres preparaban a boliña, un pan pequeno, que se sacaba antes para ir tranquilizando a larota dos máis miúdos ou para abrir as ganas de comer, que cos rapaces nunca se sabe como vai ser a hora do almorzo.  

        Aquela noite, para cearmos, tocaba empanada, a derradeira en enfornar por ser a primeira en saír, arranxada con chourizos, iscos de touciño, cebola e pementos. Todo cortado miúdo e ben sazonado en aceite de oliva Carbonell. O viño fresco da cubeta do gasto, servido na xarra de Gundivós, co recendo da empanada quente no medio da mesa grande de mármore, como torta de aniversario, os moradores da Casa de Viana piaban por ela, ollándoa con ollos de prato, desexosos os nenos de verse coma cregos, lucidos e colorados. No inverno, de sobremesa, unha boa filloada. O licor café, un cartucho de figos secos e mais a brisca de seis que non faltaba en todo o ano.   

          O pan, nos primeiros días, desaparecía da mesa así polas boas: que ben me sabía nas merendas con chourizo de compango! En troques, os últimos bolos rendían máis: amosaban tralos vidros do chineiro coa codia dura e encollidos de miolo por dentro. Un día a lacena aparecería baleira, a velas vir, entón mandábame a mai co recado de pedirlle un pan prestado a un veciño de confianza.    

        O pan non se puña do revés, nin se podía tirar un cacho ao lixo, que cando escasea o pan aprovéitanse as faragullas, tampouco abusar do coitelo; de caer ao chan, había que darlle un bico antes de levalo á boca; os pobres, que pedían polas casas con fachenda, tamén bicaban o pedazo de pan duro, antes de migalo nunha cunca de caldo. Era o pan noso de cada día, ‘pan’ en grego significa todo, desprezalo podía traer o meigallo: había que comelo con certo respecto, polo si ou polo non, que a fame éche moi negra. De non ter forno no alpendre nin forno comunitario, era obriga deixarlle un bolo ao seu dono, como a maquía nos muíños, polo servizo de cada enfornada: se algún veciño adoecía de manicurto, non se viría ceibe das linguas viperinas no pozo do regato de Maraván, onde se lavaban os trapos sucios, e mailas tripas dos porcos dos veciños.  

        Tralo proceso de enfornar o pan, quedaba marabillado coma un parviño ollando os cambios trala fermentación: a semente do lévedo facía medrar a masa como unha muller preñe deitada na artesa. Nun descoido, gustábame palpala con delicadeza, por aquel misterio máxico que bule no maxín dun neno, acariciando con tento a masa do pan por baixo do cobertor: decotío pregaba no puño o dedo furabolos, non fose o demo que me dera por afuracar, como un tolo, a masa mol.   

         Este artigo quere ser unha homenaxe aos fornos de leña que continúan co método tradicional de elaborar o pan. En Parada de Sil, o obradoiro da panadería Rosa Sánchez, ademais do pan artesán e empanadas, nos ofrece, como ‘delicatesen’, bicas mantecadas de castañas. Bo proveito...!

    

U

Arando na leira do Velo

–Entón, Xerardo, que cara ten o día, estás a ventar auga? (O lugar dos feitos: Celeirós (A Teixeira) o berce do meu pai).

–Depende: con esta friaxe que vai un tamén quece: xeada, chuvia, sol, néboa chorona que cae do ceo, poden vir todas xuntas ou no vir ningunha, a cousa do tempo decotío vén enguedellada, cómpre explicalo polo miúdo: o día, como ves, amosou frío afeita que corta, como lle pete mexar o de arriba, van días friorentos: o sol vén peneirado e, claro, non quenta, un anda entumecido cerrando os buratos do corpo; entón, os aires van quecendo de fóra cara dentro como os condenados no purgatorio; como vexo que non atinas a comprender o vaivén do tempo, voucho aclarar, pan por pan, como se falase pola boca dun  crego... escoita, ho!: a friaxe do sur adoita chegar soprando quentiña, que se viñera do norte, cona que a pariu, mesmo che habería de queimar a faciana como lle pasou a Xenerosa, que un día deses parvos que un ten de cando en vez, veume á cabeza de querela convidar a unha escapada que me andaba a coitada coa cachola no aire, de acó acolá, variando dun día para outro ó compás do tempo; así que agarrei con ela para a Coruña que le cumpría cambiar de aires, eu xa vira o mar, cando estivera servindo no Ferrol, e como che estou a dicir;  ela ó seu: dálle que dálle, toda a santa mañá a tocarme a gaita, que quería mollar os pés en Riazor, e claro, como resultas da caprichosa brincadeira, saíu con eles escaldados; non te metas na auga!, díxenlle, que nesta altura do mapa queima que rabea, mais ela, túzura como unha burra, que non, que quería sentir as cóxegas da auga salgada acariñando as canelas cara arriba e, sen encomendar nin a Deus nin ó diaño, meteuse ata ós mesmos xeonllos; que che digo que ten o sentido no aire, agora aí queda na cociña cos pés encollidos, que lle bailan as chancas, en remollo en auga morna de ruda; por iso che estou a mentar que depende: tanto che ten días de friaxe do norte coma días de calor do sur, que a auga fría queima coma a lume as maos e mailos pés, as xeadas queiman as orellas e mais a punta do nariz, que mesmo vas estar de fodido, desculpando, por andares de fociños na lume da lareira, peneque do licor café, por poñer por caso; que che digo isto como che digo estoutro, pois o tempo é variable e por iso che digo que... depende: lembras aquela tarde no solpor, xa fai un mangado de anos, agarras a  forquita de ferro de tres gaios tras escoitar a túa muller como suspiraba xemendo, quente e lúbrica, refocilada co mozo da María na palleira do Paneiro, mentres ela quecía e quecía, ganando rango, ai!, disculpando, a piques de estoupar até quedar aliviada nun suspiro a calor reprimida, ti, en troques, quedaches coma un pasmón co frío que che entrou nas entretelas... booo! xa non sei a que ben todo isto... non oh! o día vai aguantar, malo será que chova na carrexa do pan, mais iso depende, pois como di o outro hoxe vai unha friaxe quentiña. Así rematou o parte meteorolóxico 'o Queridiño' da prima de Celeirós.

–Falas coma un libro aberto, coido polo que me dis que o día de hoxe non vai vir moi católico –rematou o señor Dato de Celeirós, na praza da Cruz, onde se encontrara unha mañá co Xerardo, o cal por prosmeiro, nesta aldea da Teixeira atendía polo alcume de 'Queridiño'.

–Anda, Castaña, anda, tira para adiante, que no está o día para escoitar lerias falando do tempo, para iso está o parte na radio, ganas de enredar coas palabras e de perder 'o tempo': aínda que os dous 'tempos' teñen o seu, mais o último vai de ganchete coa vida e...

–Atende un chisco, ho!, e logo onde vas con tanta présa, que non por moito madrugar abre o día antes... sermonou polo baixiño o 'Queridiño'.

–Vou cara ó Velo –respondeulle o Dato a secas, mentres facía o aceno coa vara aguillada de tanguer a xugada de vacas.

Ó chegar á leira do Velo, de dous ferrados de sementeira que daba ó río Mao, apuxo as vacas –a Castaña e mais a Gallarda– ó arado romano de pau de freixo e encetou a leira polo cima, para que a terra non se fose indo cara abaixo, para o fondo do beiril, que as cousas ben feitas ben parecen e xa non meten présa.

O señor Dato adoitaba tanguer as vacas con benquerenza tanto, cando ían postas ó carro, coma ó turraren polo arado, sen berrar nin mallar nelas, falándolles con agarimo e trato pousado: ou...! vén...! top..! ou,ou..! Gallarda, anda, queridiña, anda; vén, Castaña, vén, top..! eiiiii.. ahh...!

Ó voltearen noutro rego, a mesma música, as mesmas voces monótonas axeitadas ó protocolo da arada, traballando até lusco e fusco, regos dereitos, coa mellor caligrafía dun mestre experimentado nestas labores ancestrais da arada: Ou! Gallarda, vén, top..! eiiii.. ahh… escoitábase o eco noutro lado do río Mao; mentres, as lavandeiras, o merlo, os pardais e máis outros paxariños, que estaban de paso, cataban as miocas que saían na calentura da terra volteada polo arado romano de pau de freixo.

O resón das labores da arada quedou peneirado, case que tapado no intre de pasar un carro, cantareiro, pola corredoira do Velo. Coido que era o carro de José, o 'Paneiro', o eixe do cal renxía coa carrexa de mollos de centeo que conformarían a meda máis grande de Celeirós na súa aira de pedra. E disque, rematada a tarefa da seitura e da malla, co palleiro lucindo na aira ó redor da casa, o señor José, 'o Paneiro', de cando en vez ollaba satisfeito a colleita de pan centeo,  mentres nos seus adentros ríase do mundo, pois no cu da tulla aínda lle quedaban unhas poucas sacas de gran.

O son lastimeiro do carro foise perdendo pouco a pouco ó lonxe cara 'Celeirós' (a toponimia ven de 'celeiro': tulla ou lugar onde se gardan as colleitas), volvendo de novo as voces da arada do señor Dato que continuaba, paseniño, na leira do Velo: Ou! Gallarda, vén, top! eiiii...ahh…!

Borriquito como tú…

O meu burro atende por Peluso. A verdade é que me gusta o nome de 'Peluso', pois é "suave por fóra, delicado por dentro, que se diría de algodón" como Platero.

–Pelusiño, anda, vén que che teño que contar unha cousa– dígolle cun asubío doce de frauta de escola.

Deseguida, aparece trotando ó meu carón, para aliviarme co nariz romo o punto simétrico das costas, onde non me chegan os dedos a esta parcela da traseira do corpo, que a humanidade leva miles de anos sen explorar, que por non chegar tampouco chego coa cabeza a moitos eidos estraños, que me perdo no camiño na primeira forcada sen atinar por onde tirar.

Na escola, a mestra dona Enedina dicíame coa vara pelada de castiñeiro bravo: "Pon as maos, cacho burro!", e coas maos xa quentes coma roxós aínda me tiraba das orellas. Agora doume conta que máis que tirarme das orellas, o que ela quería era estirarmas cara arriba como as orellas grandes que ten Peluso. Por iso che digo que Peluso e mais eu, con catro ou con dúas patas que tanto che ten, sómoslle da 'mesma escola'. 

Gusta o meu burro falar cos nenos das 5 da tarde que volven desandando o camiño de retorno da escola cantando as táboas de multiplicar, o meu Peluso é alumno oínte da escola unitaria de Barxacova, disque quere aprender a contar ata máis de 20, que son os anos que pode vivir un burro. Isto foi o que lle dixo o seu avó, 0 vello Pelusón: "Por moi burro que sexas, tes que deprender a contar números como os nenos da escola, que deprendes a contar ata 7, entón duras 7 anos; de naceres máis burro que unha zoca e so chegares a contar 3 patas, das 4 que che colgan, entón so estarías a escoitar o cuco 3 primaveras", e así. Que é a vida, senon contar os anos: un morre na altura na que perde a cabeza e xa non sabe contar os anos que ó longo da vida foi sumando. Porén, seica, houbo un home-burro, coido que na idade antiga, que chegara a contar ata os números infinitesimais e que emporiso vivira unha eternidade, seica fora o avó dun tal Matusalén.(Disque ó final morrera de fame por causa de non poder cobrar a paga da pensión: os 3 cotizantes que lle correspondían, sucesivamente foron estirando a pata máis secos que un bacallau por esqueceren a conta dos anos cotizados. Mais isto é fariña doutro costal, ademais o meu burro non é dos fariñeiros).

O normal é que, malia de teren os homes-burros só 2 patas, aguanten de pé ata os 77 anos ou máis, sendo capaces de que os seu caletre conte 70 veces 7, que é moito, porén estes 'burros', que se coidan máis listos por contar con dedos para sumar e de cantaren rimas perante o meu Pelusiño: "Borriquito como tú que no sabes ni la u, yo sé más que tú, que tú y que tú –presumen eles cantando con Peret, mais o meu Pelusiño, brando por fóra, delicado por dentro..., ergue a cabeza e axiña os fai calar con un longo orneo que lle sae de dentro cara fora: 'Tururú...tururú…!'

"O máis que chegan a saber –di o meu burriño– é saber que non saben, que é moi pouco".

Nos entretempos de triscar a herba, gusta Peluso contarlle 4 follas ós trevos, xogar solitarios –si, non, si, non– co gallo de arrincarlle fortuna ás margaridas ou soprar beizos de rosa ás papoulas que adoitan medrar preto das paredes lindeiras.

Peluso! –dígolle de boca a orella– todo isto pode ser fume, que os máis dos burros somos burros con denominación de orixe, por crer de noso o que é divino, que máis que crer, "creamos lo que no vemos", como diría don Miguel de Unamuno, un mestre que non pegaba coa vara, pero si que deixou pegadas en moitas conciencias nas aulas e nos libros.

Ás veces, non podemos conter a ledicia que xorde dentro de nós, por coidar ter o mundo nun puño, desbordando alegría cos xoguetes das novas tecnoloxías, como parvos medrados, repetindo: "Yo sé más que tú y más que nadie". E ti sabes, Peluso, que non é verdade. Todo parece que se reduce ás matemáticas, certo, pero hai algo que recende polo nariz deica as entretelas do coco que nos vén a dicir que coa sopa de números, e mais de letras, sen saborear a 'sobremesa', non imos quedar haítos. 

Unha noite de luar, vou subir ó ceo a coller unha estrela para preguntarlle: "Por que tantos luceiros, chiscándonos os ollos, se non podemos iren tras deles como reis magos de Oriente? Por que se apagan as estrelas no burato negro? Por que o ceo non contesta ou está decotío fóra de cobertura? Por que tanto 'tu-ru-rú' con chufa de nós? Por que…?

A fin de contas, tanto cavilar que se isto que si aquilo, para rematar envorcallados no chan, gañando a fanega na corga de cerca, ó pé da casa, sen poder saltar a outros eidos, cercados, onde hai bolboretas, voando ceibes, coas cores engaiolantes que nos falan doutras dimensións nas costas de atrás do espazo absoluto.

Onte, montei no meu Peluso, e decidimos saltar o cercado a percorrer os recantos e beirís do eido das ideas tralas bolboretas de cores, fuxidías, coa vana ilusión de atopármonos cara a cara co Ente, porén cando estabamos a piques de cazalas, as bolboretas revoaron cada vez máis altas, gañando rango no ar, e nós, Peluso e mais eu, perdendo o equilibrio por querer subirnos tras delas, minguando cara abaixo, fomos de contado a bicar o chan, mordendo a terra que nos deu esta vida de barro cun sopro de esperanza, cun xeito de ser inacabado como floreiros chinos de baixo perfil, a medio modelar, cunha veliña prendida dentro, iso si.

(Corolario: se che gustou Borriquito como tú , deixándote levar polo percorrido do conto cavilando coma un burro filósofo, suma tódolos números ó teu favor (de non ser así, como chegaches ata ó final montado no Peluso, descabalga ho!: 5 (da tarde...)+20 (contar máis de vinte...)+7+7+3+ 4+3+3+2 +77+70+7=208; descompón en elementos, 2+0+8= 10; 1+0=1. O número 1! nada menos, o número 1 de tódolos burros, que é como dicir que estás en proceso de descubrir as túas propias capacidades, que sendo poucas, parecen moitas: sol, yang, protagonista en tomar as rendas do teu choio, de ser referencia para os demais, que andan pola vida descarreirados, alfa e mais omega de ti mesmo, campión auténtico no alto do podium sen dopar neste mundo de 'postureo' e de falsos sabios. 

'Amigos a los que le gusta Parada de Sil', a felicidade (de saber algo) está no proceso de andares na súa procura, está en buscala: unha tarefa que nunca se acaba, pois trala resposta a unha pregunta, se abre un abano doutros interrogantes, que así de frustrante para moitos ou pola contra de engaiolante para uns  poucos é a vida dun ser finito.) En Parada de Sil, o berce da Ribeira Sacra, é donde moramos Peluso e mais eu.