martes, 11 de outubro de 2016

Estampas dun pasado esquecido




Mira, Claudia, neste documento da fundación da Casa de Viana, que atopamos nunha arca do faio, ten que haber gato pechado: hai que facerlle un estudo lexicográfico, acompañado doutro semiótico, comentáballe o mestre en filosofía e letras, retornado a revivir as lembranzas de cando neno nunha aldea da ribeira do Sil.
                       
“Sello quarto, dez maravedís. Año 1677 –estaba  a ler a cada pouco un vello atado de papel de barba, escudriñando cos ollos chispos por detrás das lentes, a piques de caeren da punta do nariz– o   mosteiro de Monterramo afora o lugar e casa de Viana a don Francisco Vázquez de Páramo y a sus herederos y sucesores por las bidas (sic) e espacio de tres señores Reyes Católicos de España (...) que dichos Francisco Vázquez de Páramos y sucesores dé la Renta cada año por San Martín, cuatro gallinas, pagaderas en el Priorato de San Adrián. Atentos le hazemos (sic) dicho fuero por la menor renta de lo que merecería pagar. “Sello quarto, dez maravedís. Año 1677”. 

Aplicándolle o sistema pitagórico, temos:sello quatro’, 4;dez maravedís’, 10; 10=1+0= 1; ‘año’ 1677= 1+6+7+7= 21, 2+1= 3; 4+1+3= 8. O avó decatouse de que todo ía encaixando: “Catro galiñas, tres reis e mais un santo tamén suman 8, (oito)”, repetiu satisfeito; o oito (8) é o número clave! –recalcou, mentres ollaba en fite, con ollos de moucho, a cariña asombrada da nena. O profesor emérito, que oficiaba de meigo, era un humanista versado tanto  en letras como en números, próximo á doutrina da cábala simbólica sefardí, en liña con Pitágoras: “Tódalas cousas son números”... polo que tamén se sentía engaiolado cos intríngulis dos programadores informáticos: o sistema binario (1,0), o código ASCII que representa valores alfanuméricos nas computadoras, e así. Dotado dun maxín inquedo, percorría arreo sendeiros esotéricos, mentres matinaba hipóteses alternativas en torno aos mitos, bruxería e crenzas máxicas arraigadas no pobo do rural, desoíndo o criterio ilustrado dos freires Feijoo e Sarmiento.                
 Para retornar ao pasado, cómpren, ademais do cacho, unhas palabras máxicas que casen co número clave para que movan a vontade de Chronos, a ver estas, que acabo de glosar, dixo Claudia de 12 anos, ensimesmada cos feitizos de aprendiz no obradoiro meigo: “Por unha escaleira de 8 banzos vai indo, paseniño, unha gata negra, mentres un rato anda ao seu, entretido, con 8 boliñas de anís: a gata, chula como un 8, perdóalle a vida, deitándose no cima da escaleira... a gata está a debuxar o símbolo do tempo infinito, explicoulle o profesor...  ‘Chronos, vade retro’ a ceacú…!, berrou a rapariga así polas boas coma quen non quere a cousa, porén deseguida mudou a cariña doce de nena nunha bruxa de moitos piollos: e como é iso, que non vai...?, dixo, quedando axiña cos pelos erizados como puntas de arame, sen pestanexar, parada, expectante ollando en fite ao vello profesor... déixame a min, díxolle o docente emérito mentres se colgaba do pescozo un tríscele druída, que lle serviría de amuleto para retornar ao campo trillado do pasado. 
“Oh, Chronos, que vas movendo a terra ao dereito, faina xirar 8 veces 8 do revés! Oh, prudente Penélope, destece o teu manto outro tanto! Oh, linda Ariadna de cabelos dourados, tira do fío da vida e verás saír a Teseo triunfante do dédalo! Polo poder de 8 meigallos, polo cheirume retrógrado de 8 allos, que se esfume o presente e que volva o pasado de repente, bruxas fóraaa…!”, oficiou o avó, erguendo as maos ao ceo coma crego en pascua. Entón, así polas boas, o tríscele comezou a xirar lixeiro cara atrás até axustar o tempo na hora vella. 


                 Foise a luz...!, berrou dona Bernarda da Casa de Viana, varada os últimos anos no leito dunha alcoba, derreada dos cadrís... como resultas do conxuro, neste intre de apagarse a luz, as aldeas da ribeira do Sil quedaron sumidas nun escenario triste, gris, todo patas arriba mentres retornaba o tempo cara atrás até atopar acomodo na hora vella: os teléfonos móbiles tolearon de todo vibrando con sons e luces de urxencia até estouparen como petardos encima das mesas. Por riba das casas, ouvea o lobo. Ao lonxe, canta tristeiro un carro. No palco da festa, ornea un burro. No sagrado, as campás choran a defunto... e logo quen morreu? a ‘Morte’... cona, non digas! Onte, as mozas acudiran á romaría de Triguás, que remedia as dores das moas, hoxe van tristeiras cun velo negro aos oficios do pasamento da ‘Morte’ de Leiravella. Pola Barca de Baixo, vai indo un home solitario cargado coa barquilleira ao lombo. Un neno, con chanquiñas e pantalóns curtos, ‘o Milhomes’, está a marcar no chan un bucle de círculos concéntricos ao redor dunha caracocha, guiando un aro dun caldeiro furado, noutra man, un cacho de pan e, de compango, unhas lascas de touciño afumado. Unha muller con mandil e bata a cadros está, dálle que dálle, a mazar o leite na porta casa. Nas dúas abas do Sil, liñas de pataos de mencía, garnacha e mouratón: unha terra pobre de viños artesanais, ricos. O Sil baixa ceibe, ruxindo: para arribar á outra banda de Lemos, hai que ter a pericia dun argonauta esquivando os enredos das nasas e galaritos, que atrapan ás troitas, no balbordo das augas fuxidías. No solpor, as alfombras de asfalto desapareceron nun amén barridas polas escobas das meigas antes de montaren a cabalo das vasoiras cara ao aquelarre de San Xoán: entón, as aldeas quedan ligadas de novo por pistas de terra, camiños reais e de ferradura: tráfico preguiceiro de carros, burros e machos; no verao, homes pequenos cargan cestos grandes de pavías da ribeira para o troque dunhas tegas de centeo da montaña. Nas varandas dunha casa de Costrela fumegan os vapores de 8 pratos8de papas de fariña milla para os nenos da casa de certo pobre en eidos, aínda que rica en prole, antes de andaren, quentiños, cara a escola de Bouzas. O coche Barreiros, de liña de correo, trae as novas dos veciños espallados na diáspora. Os mércores, a bucina acatarrada do coche do peixe pita nas aldeas da ribeira do Sil o arrecendo do mar. As mulleres lavan no regueiro a pana dos homes, mentres fan o ‘Sálvame’ diario. Nas festas, as parellas bailan deseguido ‘o gato montés’, mais a parella de tricornes, en troques, permanece estaferma coas maos acariciando o mosquetón ao pé dun castiñeiro, xa caracocha. Maos branca e suaves, as do cura, mais, empoleirado no púlpito, de cotío amosa aires do mesmo demo: ‘as tentacións, o pecado mortal, que si o inferno'. Encima da mesa da escola, descansa unha vara de castiñeiro bravo: é a vella pedagoxía de ‘cala e ponte teso’, así e todo, antes do recreo a señorita ponse a quentar os copos do leite americano, pois a friaxe que vai ceibe polo camiño non atopa cancelas para deixar ateridos aos miúdos; nunha folla da enciclopedia Álvarez aparece estampado un xugo con frechas...                                                                                                            
“A luz, que xa volveu!, aínda que pra min está demais: antes co candil de carburo pechaba os ollos e deixábame levar, mais agora a luz eléctrica xa non me deixa pechar os ollos como antes”, dixo para os seus adentros a señora da alcoba da Casa de Viana de Parada de Sil.

martes, 10 de maio de 2016

As andainas dunha vella de Requián, a espada de Forcas



 

Dentro da ermida de San Brais, en Requián, escóitase un ‘réquiem’ polo pasamento do inverno: fóra, o cuco está a quentar o pico para anunciar a primavera; o pillabán, trala posta dos ovos no niño dunha pega, vai cantar, e contar, as horas acochado na mesta fraga da ribeira do Sil: logo, mentres cante o cuco haberá poesía.                                             


     Nesta aldea de Parada de Sil, morou antano unha muller que bailaba entre bruxa e sabia meiga. Ninguén lembra o seu nome de pila: os máis vellos do lugar, que por entón eran uns raparigos, falan dela co xenérico de ‘a vella de Requián’.
 
      Esta muller, máis nómade que sedentaria, percorría sen acougo a bisbarra de Caldelas: ás veces, acochada polo fondo das canellas que marcan as lindes dos soutos da  ribeira; outras veces, gustaba máis dos camiños abertos de carro que unen as aldeas da montaña ou de andaina polos de ferradura rubindo dende o muíño de A Ponte, en Barxacova, deica a necrópole de San Víctor, onde repousada unha miguiña deitada nunha tumba, deixándose levar polos nubeiros errantes do ceo; logo, camiñaría con tento, ás veces á pata coxa, polo canal da fábrica da luz deica o monte Tucela, gustosa de escudriñar por detrás dunhas xestas ás mouras saíndo da súa cova a lavaren as roupas no río Mao que baixa fuxidío cara o Sil, atizado nas fervenzas polas escobas das meigas. 
    
      Co sentido dun tríscele druída dun petróglifo, seica oficiaba ofrendas telúricas perante á fenda aberta na Pena dos Mouros, onde antano a Dorinda de Forcas, a muller do ‘O Heleno’, atopara unha folla de espada, de bronce, un día que lle levara a comida de cachelos con iscos, pan e mais viño, ao seu home Manolo, que traballaba na obra do canal. A espada, quizais deixada como ofrenda ao río Mao, axiña pasou da mao do capataz á do enxeñeiro, Conde Balvís, entusiasta da arqueoloxía. O Boletín de Ourense, maio-xuño de 1905, recolle a súa doazón ao MAPOU: “Donativo de D. Francisco Conde Valvís: Una hoja de espada prerromana, de bronce, hallada en una cueva  descubierta al hacer la exploración del canal  en el salto de agua de Forcas, ayuntamiento de Parada del Sil".          
                                                             A espada de Forcas
    
     Despois facía outra pousa no lugar das Cerdeiras, desexosa de saír nos papeis como Condesa Balvís, de atopar outro machado de talón da mesma Idade de Bronce, de cando a xente vivía acubillo de pallozas, servíndose de olas e cuncas campaniformes para os alimentos e da metalurxia tanto para as guerras tribais como para arranxar útiles de labranza. 

      Pola castañeira, baixaba polos Fiós a Entrambosríos. Entón, pasmada perante ao vello castiñeiro, mentres rillaba mal como podía unha castaña, espetoulle na boca da caracocha: “É certo que xa estabas plantado, cando acordou o dinosauro?” O castiñeiro senlleiro riulle a indiscreción, espertando a boca de dez ourizos: axiña, como resposta, unhas puñadas de castañas, porfiadas, foron pingando unhas tralas outras na testa e no cocote da vella! Xa que logo, coa cabeza pampa, pegou no camiño do muíño á procura do envurullo dun feixe de palla no alpendre do enxeño hidráulico dos Quintas e así, arrolada pola carraca do muíño, entrou no sono como unha castaña no ourizo. 

     Certo, unha muller tarambaina, co baile de San Vítor de acó acolá: facíalle un buraco polo cima e íalle comendo o miolo ao panciño. No setembro, acudía aos Milagres; outras, aparecía osmando na feira de Montederramo, latricando soa, ou alá enriba no cumio de San Mamede cos brazos abertos, cismando ao Altísimo por conseguir non sei que dons e, mesmo, na feira dos bois de Chandrexa de Queixa. Abofé que estaba en tódalas partes, fuxidía e omnipresente coma Deus.

 
      Disque devecera polos terróns de azucre, de cando moza ía coas ovellas para o monte, e que lle caeran os dentes cos primeiros afogos da menopausa, que se lle presentara prematura, dun mes para outro, sen darlle tempo ao seu home de facerlle un fillo. Así pois, había xa anos que non podía rillar as codelas do pan centeo, mais gustaba moito mollalo en viño con azucre, aínda quente do forno; decotío, tamén se deixaba ollar polos camiños chuchando un chourizo nos días de precepto da Coresma, entón... ‘larpeira, cona de vella’!, bramaba o cura polo baixiño.
                                           
     A vella de Requián, malia de ser lixeira de corpo, era viva de mente coma unha carriza. Mais, de tanto camiñar e pouco comer, pola noite, acompañada do ruxido do leito de xergón de follas de millo, brincábanlle as tapadeiras dos potes por riba da cabeza ou se confundía no ar, envurullada nunha nube de la. A coitada estáballe tola de todo: metéraselle no caletre que Benigno, o seu home, andaba a facerlle as beiras á Rosa, unha veciña aínda de bo ver, de patas gordas e lucida de peitos, que daba gusto vela camiñar contornando as nádegas, exuberante de curvas, os domingos cara a igrexa coa cara lavada e vestida de primavera, lucindo vistosos ternos estampados. Por causa desta muller fermosa, como a vaqueira da Finojosa, a Carriza deixara embruxado ao Benigno co mal de ollo: quedara castigado, de por vida, a mirar arreo cara arriba: mentres ollaba o ceo, ia tentando o camiño coas chancas. E logo, Miraceo, vai chover mañá que teño que segar a herba?, preguntábanlle, pois seica acertaba co tempo mellor có parte da Radio Nacional.

      Unha mañá de novembro, coa caída da folla, a vella de Requián deulle un mal aire  no camiño de carro que baixaba ao mosteiro de Santa Cristina. Trala ventada no amencer do día de defuntos, parou cun pan quentándolle o corazón afogado: ao lonxe, escoitábanse as campás da ermida de San Brais de Requián exhalando sons tristes dun “réquiem”, mentres a rapazada, en troques, alegre e rebuldeira, cantaba no recreo da escola: // Ting, tang... ting, tang...! / pola vella de Requián, / as codelas non as quere / o miolo non llelo dan” / ting, tang... ting, tang...! //

luns, 15 de febreiro de 2016

As aureanas, ninfas feiticeiras, na orixe dos ríos Sil e Miño




“Tempus fugit”, dicían os romanos; nun suspiro, pasaron máis de corenta anos. O outro antonte volvín a Roma a pateala de novo coa canseira de can vello. A cidade eterna continúa na quietude do ‘non-tempo’. 




Un dos monumentos mellor conservados é o Panteón de Agripa (un templo para tódolos deuses, ‘pantheon’): de planta circular que vai rubindo cara arriba, coidando a simetría da altura coa anchura, até rematar a inmensa cúpula nunha lanterna, ‘óculo’, aberta ao ceo.        
       A calor reinaba na ‘Prazza della Rotonda’. Destapando o meu odre de turista para beber uns grolos de auga fresca, Eolo soproume na faciana e, como resultas da brincadeira, o meu maxín, inquedo e lixeiro, foi chuchado polo ollo no teito da igrexa, ganando rango cara arriba coma un globo ceibe da man aterecida dun neno: agora debe andar vagando por camiños interestelares asucando o ceo, de acó acolá.
      –“Estás nos biosbardos, esperta, moucho! que estás en Roma” –díxome a muller, mentres apurábamos unhas ‘birras’ acompañadas cunha pizza de fungos–. ‘Quizais sexan os cogomelos alucinóxenos, os que me abanean a mente, non é...? ou serán as alucinacións do síndrome de Stendhal que causa a sobredose da beleza asimilada? 
      Cos fungos rebulindo no corpo e mais o mal de Firenze afuscando a mente, fun  empoleirándome no cumio do monte Olimpo, preto da morada dos deuses; mentres a miña dona, a pobre, como non reparaba nela, foi darse un aire nas tendas dos ‘souvenirs’.
                    Zeus, en Roma Xúpiter, cuspía moi alto, era o rei dos deuses, fillo de Saturno. A súa mai, Rhea, confiouno de neno á garda da cabra Amalthea, porque, Saturno, devoraba os fillos que a muller ía dando a luz, temeroso de ser destronado, como así foi por Xúpiter.       
         Xúpiter, deus da terra e do ceo, aparecía cos atributos da aguia, raio e mais de cetro. Porén, non era todo ourego no monte Olimpo, sobre a súa cabeza lucía unha coroa de dúas bandas: unha de pelo e mais outra de la. Seica devecía tanto polas femias máis fermosas, como Venus, coma polos efebos de corpos moldeados nos xogos olímpicos; tamén mirou, pecando de incestuoso e promiscuo, á súa irmá xemelga, Xuno, adoptando o disfrace de cuco mollado: os aloumiños e mais un copo, elixir dos deuses, deixo lúbrica a Xuno para compracela no tálamo. A mitoloxía di que Xúpiter tiña o don de disfrazarse: de cisne, de vaca, de paxaro... e que non podía ser visto en toda a súa beleza e gloria.
        Ao carón de Xúpiter acudía Xuno, deusa do matrimonio: ‘interduca’, ‘domiduca’, ‘cinxia’ e lucina, a que trae os nenos á luz, eran algúns dos seus títulos, porén Xuno non era feliz, arreo choraba bágoas dos ollos, que andaba coa mosca trala orella polo namorisco de Xúpiter co Gaminades, un príncipe efebo troiano, sen reparar na ousadía de metelo no palacio, para que lle servira en cuncas brancas, con tento e cerimonia, os afamados viños tintos de Amandi, recostado no triclinio con brazos de ouro; logo, refocilábase co amante até quedar trasposto, que así era de regalada a vida de Xúpiter. Xuno tamén odiaba a Paris por escoller a Venus como a máis guapa da casta.                               
        Disque Xuño, coa cabeza pampa, tras unha tormenta estelar, entráralle un ataque de celos, apuntándolle a Xúpiter cos raios do seu mirar magnético co gallo de deixarlle murcho o imperioso falo das partes pudendas, que lle gustaba a Xúpiter tanto o plátano coma a papaia, caendo nos baixos praceres de Príapo, deus da fecundidade, que de cotío andaba co pau teso, pois a función crea o órgano.
           Entón, a Xúpiter entroulle o medo no corpo, matinando ir de picos pardos a terras de lonxe, así que convertido nun raio pegou trala Vía Láctea, aterrando no cabo do mundo, en Fisterra. Namorouse, axiña, da terra de Breogán, achando un lugar, florido e fermoso, para posuíla: unha cama de caraveis, mimosas, flores chorimas, que todo amor ten espinas, e follas de reboiras que se estarricaba este campo entre Lucus e Auria. E disque a pegada deixada afondada no leito de amor sería, co devir do tempo, o curso do río Miño.
           Como en Galicia, de cotío andan a tocar a gaita, Xuño moi anoxada, comida polos ciúmes, para vingarse decidiu atacalo no paraíso das reboiras, que sería despois a Ribeira Sacra, co arrebato doutra fenda, aínda máis profunda, inferida cos raios dos seus ollos: o canón do Sil é a cicatriz da daquela rabecha de femia celosa que se perde, vaiche boa!, nos albores dos pregamentos da terra.
       

                                                    Fotografía de Antón Rodicio

En Parada de Sil, o lugar máis fermoso de Galicia, no canón do Sil afundido entre rochas, miradoiro dos Balcóns de Madrid, Xuño permaneceu acochada, desde tempos inmemoriais, nun pasadizo secreto que vai cara ao mosteiro de Santa Cristina, ata que se arrepentiu, pedíndolle perdón a Xúpiter, consentindo que Xuno lucira a elegancia, curvas e reconcos do río Sil, sen atrancos no leito que se alongaba, reconciliados nunha aperta, intercambiando fluídos, de augas bravas, no lugar dos Peares, de onde partirían fusionados, un no outro, na carreira do Miño cara ao mar océano onde serían recibidos por Neptuno con loas de grandes olas.
          Mais seica que, amainadas as augas durante un tempo, Xúpiter volvera ás andadas de antes, metendo o seu furón, inquedo, ‘contra natura’, nos tobos das criaturas da contorna, valéndose do seu don mimético, deixando as ribeiras do Miño e mais do Sil sementadas de seres raros, cativos ou híbridos: nubeiros, sacaúntos, pintigas, encantos, alicornos, lobishomes, bruxas chuchonas, fadas, demos, trasnos, avenoiteiras, biosbardos, avelaíñas, pupieiriñas, mouras, lavandeiras da noite, ninfas feiticeiras...
             As ninfas feiticeiras, ‘As aureanas do Sil’ (ver poema de Lamas Carvajal) son endémicas no río Sil; malia que agora coa auga queda do encoro non se deixen ver por ningures, habelas hainas. Estas ninfas con corpo de sirena, vestidas de prata, atraían aos mozos que pasaban o río a nado ou baixaban a pescaren coas nasas e galaritos, sendo eles mesmos tamén ‘pescados’ polos doces cantos engaiolantes, tragados nos remuíños de funil que había nas pozas, mais hai quen di que de atoparse con elas nunha forte, brotarían pebidas de ouro brillantes como gotas de auga cristalina. O encantamento, di a lenda, só había unha forma de evitalo: gardar silencio. Estaban na obriga de nadar cun seixo dentro da boca, que non sería para o corrixir o tatexo, pola contra o coio mantiña a boca pechada aos encantos das ninfas Sildouras, entretidas elas en puliren as pebidas de ouro e amontoalas en medorras subterráneas, furadas por niños de serpes: faragullas de ouro que deixaran os deuses, Xúpiter e Xuno, esparexidas no leito do río Sil, río sagrado que leva a auga e o Miño, a fama.