En resumidos contos

A moto

De pequeno tiña unha bicicleta; logo, xa mozo, o pai mercoume a moto Derby do cura de Chandrexa, e con ela percorrín as catro provincias galegas 'e parte de Lugo'. Agora, que xa vou vello, baixo ás viñas de Calvos no meu burriño, que non me gasta gasolina.

Ten pitas?

Unha maña de inverno, o abrir o portalón da casa, atopeime co zorro que quería falar comigo: “Bos días, señor, ten pitas?”

A pía da auga bendita

Os tempos van mudando. Mosteiros, capelas, petos de ánimas, cruceiros. Lugares de rezo e de tormento. Salvadores da nosa alma: curas, freires e freiriñas, bispos e beatas, ceos, purgatorios, limbo de xustos e de dindáns, penitencias, autos e infernos. Pero duns anos a esta parte, a xente xa non mira por gañar o ceo. Están a percorrer, nas tribunas e palestras actuais, aires iconoclastas e laicistas: na pía da auga bendita dos mosteiros, comen os porcos e beben agora os cans.

O mapa de España

Din que van dividir España en dezasete cachos, e que se van chamar 'nacionalidades', que me coma Deus de estaren no certo, na pel do touro só che hai dúas formas de ser: de non ser galego, es castelán. Despois da raia de Galicia vén Castela. Xa non hai máis que dividir, que logo xa están os gavachos, isto aprendeumo moi ben a mestra, de cando nos sacaba ao mapa coa vara.

A Ourense, vaise evense

O outro antonte, o coche de liña levoume a Ourense. Ao pór os pés na beirarrúa, non hai tal Ourense, non o ves coas casas. Só paredes, xente e coches. Pero Ourense coma quen di, non está: nin tellados, nin galerías, nin vacas, nin hortas, nin paxariños... a Ourense, vaise e vense.

E dixo unha vella de Espiñas

Á beira do cruceiro, un domingo a saída da misa, na parroquia de Forcas: “Que demo fai o cura rindo con esas mozas. Unha xa non sabe a quen rezar!”

O furabolos

A desfeita dos porcos era un día de festa para os miúdos. Pero, por veces, veñen días tocados polo demo: o neno máis pequerrecho do caseiro meteu o dedo polo buraco das coitelas de máquina de picar a carne. Nun tris, tras! a metade do furabolos desapareceu na tina de madeira coa outra carne esmiuzada para a zorza dos chourizos. Dende aquel día no probei máis os chourizos da casa: toma un chouriciño para merendar –dicíame a mamá– non quero, non quero, que non teño fame..., disimulaba así como non quere  a cousa.

Caldo de galiña

Un día de maio, a miña nai agarrada aos barrotes da cama de ferro, botoume ao mundo. Entón, o cuco comezou a cucar no alto da fraga para dar a boa nova aos meus veciños, que puideron contar ata sete cucús: a min, tocoume xogar na casa de Viana co número sete. Disque, aquel día no solpor, o meu pai esperou cun coitelo na porta do poleiro a unha pita vella para ofrecerlle uns caldiños a miña naiciña.

O Grilo de Castro

Se querías cebar a rella que parira o ano pasado, había que capala para que a súa carne non cheirase a bravío. Para este mester, había que chamar ao Grilo de Castro: bo capador, por certo, por ter os dedos moi longos cos que chegaba doadamente ás empreñadeiras, tiraba delas cara fóra para cortalas rentes coa navalla capadoira, mentres eu me facía o valente, tirándolle do rabo, ollando de esguello aquela carallada. Ás veces, preguntaban ó Grilo polo seu oficio, e disque contestaba con retranca, mentres metía a man no peto, tentando a navalla: “Son capador para servilo a vostede”.

Cinsa do vento

Contaba o señor Vitoriano de Mouca ao profesor Emilio Araúxo, unha tardiña de verán sentado nunha saca, pois a pedra espida –dicía– roe moito o cu: “Con dezasete anos, aínda un rapazolo, botei polo mundo trala roda de afiar. Os pais déronnos os camiños para andar, non tiñan daquela outra cousa: dende entón, fun o pai dos meus pais”.

                                    

E logo?

–E logo ?
–E logo, como vai o conto?

–O conto dos contos vai indo, xa están no prelo.

–No prelo, e logo, pois?

–Que van saír, ho. O concello anda tras deles.

–Demo non digas! Fala en cristián, ho, como fala un veciño a outro veciño, que pareces un crego que fala moito e saca ben pouco.

–Fáloche dos ‘Contos da Ribeira Sacra’.

–E logo, ti es o que andas por aí cos contos: enredos dos que non fan nada, porque nada teñen que facer, o que andas matinando nos papeis son historias sen pés nin cabeza. E logo, para que vale iso, dime? Eu non daría un can por eles.

–E logo, non che gustan? Malo será que todos estean a pensar coma ti! Abofé que tódolos contos son reais: saen do maxín e, neste sentido, aboian á superficie cun realismo máxico. O mestre dos contos foi Cunqueiro.

–E logo, en que partido militou?

–En ningún. Que eu saiba, non foi político, pero si un recoñecido cociñeiro de contos: boa cociña deu Mondoñedo, boa.

–Outra vez co enredo das túas falas. A ver se nos aclaramos, que tes a caluga chea de paxaros: ‘o cunqueiro de Niñodaguia é mestre oleiro, certo. Porén, o mestre de escola de Gundivós non é cunqueiro nin cousa parecida, que falas sen sentido, ho, que por andar cos libros e por darlle voltas coa linga ás palabras, coidas ser máis listo ca min. Pois, non! que pensas que son un papón das túa trolas ou que! Pílloas no aire nun amén, sabendo distinguir as que van a misa das que se quedan no atrio perdendo o tempo con dixomedíxomes’.

–Está ben, morra o conto, pois.

–Ves! E logo, xa cho dicía eu. De min a ti, cos contos non vas ir a ningunha parte.

–Non, si?

O pozo do lobo de Parada de Sil

Os feitos deste conto narrados polo maxín, impregnado na retranca dos romances populares galaicos, disque tamén sucederon en Azinhaga, o berce do escritor Saramago. A cousa vai dun burriño, que de parvo tiña pouco, como imos ver de contado nun suceso paralelo que aconteceu, vaiche boa! van xa unha morea de anos nesta banda da raia, aquí en Parada de Sil.

"Había unha vez un home fariñeiro, mimético coa néboa matinal da ribeira do Sil, que moraba no muíño de Rabacallos, encargado de cobrar a maquía e mais de picar as moas do enxeño hidráulico, daquela xa medraron os carballos da fraga do Covelo, que adoitaba, os días de feira, subir a Parada no carrelo do burriño, Perico, vello e canso polo peso dos anos, con mancaduras nos cadrís a modo de tatuaxes, testemuño dunha vida escalazada, de moito paos e pouca cebada, o cal lle deixara en prenda un veciño de Miranda, o señor Aniceto, ó muiñeiro de Rabacallos en troque das maquías das moendas de centeo vindeiras que lle cumpría moito o panciño da meda achaparrada, non levantada máis de dúas varas do chan, unha vergoña para a familia en comparanza coa meda da casa dos Paneiros da parroquia de Forcas: disque os mollos de centeo do señor Aniceto foron mallados a paos reiteradas veces, remisos a espallaren o gran cara fora: abofé que aquel ano o centeo medrara con moita 'merda', dispensando.
   Aconteceu, pois, que o malpocado animal, unha mala tarde dun día de feira, namentres andaba triscando nas carqueixas e, con moito tento, nos toxos agromados na última primavera, estando nestas tesituras de comer sen picaduras, como diría o outro, Perico meteu unha man dianteira por onde no debía, e detrás do pezuño veulle o corpo enteiro, indo de fociños pola boca do Foso do Lobo dos Torgás no camiño que enfía cós Balcóns de Madrid. Disque o Bernardo da Rabacallos, o muiñeiro, repetía tódolos días cinco de cada mes a visita ó miradoiro co degoiro de escoitar o silencio do canón do Sil, mais axiña se puña a recitar as ladaíñas de seu implorando á Virxe do Santuario das Cadeiras que lle alongara uns aniños máis de vida que lle cumprían para rematar un asunto dunha rouballeira de peixes das pesqueiras da Barca de Baixo cun veciño de San Fiz, a quen lle tiña ganas de polo a parir ou, mesmo, de medirlle as costas cun pao pelado de freixo, dispensando tal afrenta.
   Mentres o Bernardo andaba matinando nestas trécolas e sécolas de mal agoiro, o seu burriño pedía pronto socorro, orneando a intervalos, cada vez más dilatados, dosificando as poucas forzas que lle ían quedando, case que esgotado, sen luz no fondo do foso nin raio de esperanza de saír con vida por ningures.
   O Bernardo, ó non atinar coa forma de sacar a Perico daquel inferno, acudiu a casa dun veciño de Fondodevila, un tal Casares, parente do médico do concello que casara cunha rapaza herdeira da Casa Grande de Viana, home moi apañado nos arranxos de ferramentas, que tan pronto amañaba un roto coma un descosido, que servira destino militar na Remonta, coidando cabalos, de onde viñera feito un home con pelo en peito, forte de carácter, duro e con vontade para tomar decisións.
   Ámbolos dous achegáronse ó lugar do foso do lobo, para estudar in situ a mellor solución. Daquela, o Pozo do Lobo, máis pequeno que grande, de cabrita de cebo parece ser que era, estaba disimulado cunhas gallas de carballo, e seica había anos que non caera ningún lobo, segundo me contou unha mullerciña que andaba con catro ovellas polo lugar dos Torgás.
   Despois de matinar un bocado, díxolle Casares erguendo, paseniño, as súas mestas cellas, namentres fitaba coa mirada fría de moucho o ollo negro da embocadura que tragara a Perico: A noite vaise botar encima, eu non vexo maneira nin xeito de sacar o burro de aí de embaixo, matinaba con razón o licenciado da Remonta. Na vida haiche que ser prácticos, Bernardo, o burro está vello, non vale un can, o mellor que podemos facer, e dígocho en confianza, de min a ti, como amigos e medio parentes que somos, é enterralo en vida onde está. O foso do lobo que lle sirva de cadaleito, botarlle terra encima e rematar o conto, como di o outro: ‘Dun só tiro, chimpas dous paxaros’. Está ben, asentiu o señor Bernardo, pensando coma un cativo diaño, desagradecido co animal, compañeiro de fatigas. Vai por un picachón e mais unha pa, e non armes ruído nin fales con ninguén...!, díxolle.
   Así foi como estiveron a estimaren sen creto e, logo, resolveron os malos pensamentos nun pecado de obras, feitos moi feos che digo, matinados polo mesmo diaño.

 
Aquela tardiña, xa no solpor, comezaron a furgaren na terra para encher a tumba co burriño dentro: un cavaba e mailo outro ía botando as padas encima do carrelo do pobre animal, mentres lle ían dicindo: "Por burro vas morrer, confesa os teus pecados, tantas fatigas polas corredoiras e carreiros da ribeira á montaña para rematares de fociños neste burato: parvo, máis que parvo; burro, cacho burro...!”, mentres a malpocada criatura recibía con desaires, orneos, couces e brincadeiras, a terra que lle chovía encima, protestando co cruel destino e sacudindo do carrelo as areas que, como aldraxes, ían caendo ó chan, cubríndoo de vergoña.
   Sen embargo, non reparando mentes, os dous homes estaban pechando un portelo e abrindo unha porta: pouco a pouco, a terra foi subindo e, con ela, o burro, que malia de pateala con rabecha, sóuboa aproveitar para medrar e saír a flote: cada vez estaba máis preto dos homes; entón, aceleraron a xeira durante toda a santa noite, botando terra ás mancheas, sen deixar de proferir blasfemias cara o ceo, co gallo de acochar os orneos de socorro e rematar o asunto, que se lle viña complicando sen causa nin razón aparente: canta máis terra lle botaban encima, máis medraba o burro ata amosar triunfante diante dos homes os cales, abraiados, véndolle o cu á curuxa, fuxiron de alí coas orellas gachas, deixando as pas tiradas no medio do camiño, mentres corrían a todo correr batendo os pés no cu cara ós Balcóns de Madrid.
   Corrían cara abaixo, fuxidíos como se os levara o demo, mirando de esguello, a cada pouco ó burriño, que agora amosaba medrado fóra do pozo, seguro de si, rinchando os dentes, mentres abanicaba coas orellas as últimas faragullas de terra que lle estaban a morderen os ollos, plantado coma un xigante, relucindo cores de prata, brincando de alegría coas mans dianteiras e arreando sen acougo couces coas traseiras.
   Co medo no corpo e co sentido alporizado, corrían e corrían as dúas pequenas criaturas como se lle meteran un foguete polo traseiro, con perdón, fuxian ó tolo, sen se decataren  das fauces do Canón do Sil, que os enguliría coma un mostro das augas, debaixo das que, seica, se acocha o inferno nun pasadizo soterrado secreto que seica vai polo souto de Merilán deica o mosteiro de Santa Cristina. Disque empoleirados na varanda do miradoiro, saltaron ó abismo collidos de ganchete como dous anxos benditos, mentres Perico, peludo e suave, veu vindo paseniño cara ós Balcóns de Madrid para ollalos como ían caendo devagar, errantes de acó acolá, como dúas folliñas de castiñeiro levadas polo vento de novembro de por si caprichoso. Ós poucos, os malvados monicreques desapareceron entre as paredes do canón; entón o burro respirou aire fresco para encher o fol e poder ofrecerlles, cun teimoso orneo desafinado, un responso de despedida, rompendo a lene quietude do entorno sacro que respira o canón do Sil neste lugar do corazón da Ribeira Sacra.

A carreiriña dunhas galgas

“Hoxe, oito de xullo de mil novecentos cincuenta e dous, o día alborexou  sen nubes no ceo. O pai co Luís, 'o Petís', o criado, e dous homes de Lemos foron co caldeiro de cobre, que se mercara polos devanceiros  na feira de Sober, dar a cuarta mao de sulfato de cobre ás viñas de Barxacova. Tamén lles zorregarían uns foles de xofre para previren os fungos, que poden amosaren no ceo nubeiros e botarse a chover, que dun tempo a esta parte, o tempo anda tolo coma un tarabelo de pechar as portas. 

"Ó mediodía, mandeille polo Ricardo, uns cachelos con iscos, unha lata grande de sardiñas xoubas, a Rianxeira, e mais metade dun queixo de Zamora, coido que mollando a palleta da bota, xa teñen dabondo…, deste xeito reza o diario da miña mai escrito cunha plumiña de mollar no tinteiro nun caderno de escola atopado dentro dunha arca do faio entre papeis testamentarios xa medio roídos polos ratos, abofé, unha mágoa.

E continúa a miña mai debullando día tras día as trasnadas dos seus fillos: Xin, Xan e mais Pon, que así se facían chamar de pequenos, acompañados de Luís do zapateiro, o 'Milhomes', outra boa peza que engadir á camada 'destes pillos'. 

"Mira que meterse dentro do oco dunha torada podre de castiñeiro!, lamentábase por entón a miña mai: son uns trastes! Non hai xeito de domealos, de que entren ó rego como Deus manda, pero decotío saen airosos das súas falcatruadas como os gatos que teñen sete vidas, pois iso. O pai estame a dicir que me deixe de mexericadas, que así aprenden a vivir, aínda que non sei, se calquera día poida pasarlles unha desgraza. Vouche contar o que matinaron, os pillabáns, días antes da festa do Carme:

"Os catro rapaces coas canelas ó aire achancaban lixeiros camiño arriba, pisando as pedras do camiño real que xungue a ribeira de Parada de Sil coa montaña, lucindo chanquiñas ferradas de cravos novos, guindándolle unha chuvia de coios a unha raposiña que fuxía, espavorecida, cara á fraga do Covelo que se perde por riba da Casa de Viana: en chegando ó alto do lameiro do Cabildo, no cruceiro do Rouso, onde se abre un ramal cara Forcas mais outro cara Vilar, nesta forcada a raposiña desapareceu.

–Olla con tento nun recuncho ou nun burato da parede.

–Levouna o demo, non está, pois entón bótalle unha ollada polo oco da torada podre de castiñeiro, dixo Xin con voz de mico.

"O Luís, que estaba moi esmirrado, o pobre, sen pensalo dúas veces, foi esvarando como unha cobra polo furaco da torada, mentres coas maos ía escachando a madeira desfeita polas termitas e botándoa fóra como fan os coellos coa terra, cando están a arranxaren a súa tobeira.

"A raposiña, que estaba alí dentro agachada no seu lar, ó decatarse do raparigo intruso, entroulle tal medo no corpo que saíu disparada polo outro extremo, varrendo co rabo da vasoira, que é de seu, as pegadas que ía deixando polo camiño. Trala raposa, apareceu o Luís con dúas plumas vermellas e outras tantas negras: son as plumas do galo!, dixo, que desaparecera unha tardiña do mes de xuño antes encerrar as pitas no poleiro.

"Agora –dixo o Xan– imos botar unha carreira de galgas polos eidos abaixo. A lousa que chegue máis lonxe é a que gaña. A primeira pedra que caia ó chan ou a que chegue última perde a carreira. Si, vamos...eh, vai gañar a miña! –sorría ledo o Xan.

"Entón, vai o Xan e díxolle ó ‘Milhomes’: Entra outra vez polo oco da torada que me quero arranxar un sombreiro con follas de castiñeiro cosidas coas agullas que caen ó chan do piñeiro da adega e mais unhas plumas temoneiras do rabo do galo que axiña vou oficiar de indio navalla… o neno do zapateiro, sen encomendarse nin a Deus nin ó diaño, foi entrando pouco a pouco pola boca do furado até que lle desapareceron os pés…  o Xan, de golpe, saltou dado un berro, e coas zocas e coas maos sacou forza dun malvado xigante para remexer o calzo que estaba retendo á torada, a cal ó verse ceibe de atrancos axiña comezou a rodar ganando rango que metía medo lameiros abaixo enfiando o río Sil.

"Cando a torada oca, co Luís dentro, estaba chegando á estrada polos lameiros abaixo, o corpo do neno da señora María do zapateiro estarricou tanto, quizais pola forza centrífuga do movemento, que lle amosaban os pés por un extremo e a cabeza polo outro, a piques de se desconxuntar, o pobriño. Porén, como Deus dá unha a tortas e outra a dereitas, o neno, que baixara fuxidío dentro do tronco-móbil como foguete a reacción ó rebolos polos eidos ladeiros abaixo dentro da torada cara ó Sil, non chegou a se esfarelar, aínda que estivo a piques... ben moído dos golpes si que che quedou.  Parece un milagre, pero nin escachou un óso, porque a torada, que baixaba tola, atinou no seu percorrido coa laga do señor Avelino do Val e nun amén apagáronselle os aires, ficando queda, aboiando na auga. O Luís, medio pampo polo mareo da viaxe como gran na moa dun muiño, foi saíndo do oco da torada e coas maos (tiña medio corpo fóra da tobeira como se fose un verme saíndo da crisálida: cavila un pouquiño, é o verme o que sae ou é unha bolboreta?), mal como puido, foi remando cara a parede da laga. Ós poucos, apareceron os outros nenos, rindo ás gargalladas e, axiña, disque matinaron outra das súas. 

Casa de Viana, parroquia de San Martiño de Sacardebois, ano de mil novecentos cincuenta e dous, sendo de xullo oito días andados.

.

Castañas louras

A lectura das seguintes rimas, ripias, débese acompañar de música celta para diluír a disonancia e desaxustes. Prende os teus altofalantes! Déixate levar cara atrás co  xiro do triskel druída.             

   

Mentres pingan as castañas no souto do Frade,
e renexe as follas o nordés rebuldeiro,
outros andan á procura dos mortos,
en San Vitor, no alto do cumieiro. 
 

                     

                                                                                                                             

Acabáronse as vendimas e veñen as esfolladas
para comer coas mozas  catro castañas asadas (C. pop.)

 Ferve o viño nos cubetos, 
 cerrotes nos cortiñeiros, 
 no luar dun claro de acivros, 
 tres druídas menciñeiros.  

                                                                         

 

                                                                            Foto de Rosa Villar Pumar    


Acabáronse as vendimas e veñen as esfollada 
para comer coas mozas catro castañas asadas.  

Xa regañan os ourizos, 
xiran os triskeis rodeiros; 
a néboa, peneirada, 
dorme encima dos Piteiros. 
 

 

    

 Acabáronse as vendimas  e veñen as esfolladas 

 para comer coas mozas catro castañas  asadas.  

  Bailan as follas co vento,  

  tapan o sol tres muiñeiros.  

  Nos soutos Xirás e Frade,  

  disque aúla o can cerbeiro. 

                    

Acabáronse as vendimas e veñen as esfolladas 
para comer coas mozas catro castañas asadas. 

Dúas mozas namoradas
de dous mozos brincadeiros
asan castañas louras  
para os xogos no fiadeiro.                        

Acabáronse as vendimas e veñen as esfolladas
para comer coas mozas  catro castañas asadas.

Castañas do souto de Merilán,  
pilongas do sequeiro,  
a  paparen, calados,  
os freires do Mosteiro.     

         

Fotos de Pablo Corrales, de Carlos Fente e de Antón Rodicio. 

                   

 

 

     

A castañeira en Parada de Sil

                                                                 Foto prestada, blog Torbeo

Despois da vendima, vén a castañeira. Os soutos limpos, cos arellos nos lugares ladeiros xa arranxados, están a espera de regañaren os ourizos na ribeira. As primeiras castañas comezan a pingar polo doce de outubro. Apañar castañas é un traballo de paciencia e non tan doado como parece: hai que dobrar carrelo, os ourizos pican todos, que non son pementos de Padrón, hai que apandar cos sacos ata a pista máis próxima, porque as cabalerías fai tempo que desapareceron das carriozas e camiños de ferradura e, por encima, empezan as chuviscadas do outono ó compás da batuta do mestre Vivaldi.

As castañas bótanse ás cestas de madeira producindo un ruxido estrepitoso e seco: compre ter bo tino para encestalas todas. As mulleres usan máis o mandil que se baleira directamente no saco. As primeiras en pingar véndense ben e, ó cabo do día, dúas ou tres persoas, de andaren lixeiras, poden xuntar uns cartiños contantes e chichantes, que veñen como as castañas caídos do ceo; porén, as máis serodias xa non teñen tanta demanda.

Pola noite, é costume asar castañas encima da prancha da cociña económica, acompañadas dalgúns cerrotes atopados nos soutos, sen esquecernos de amosegalas cun coitelo pequeno, porque a maior parte delas estouparían como petardos nunha festa. Despois das castañas, un prato de caldo de nabizas abofé que senta ben para quitar a friaxe do corpo.

A rebusca era a última colleita de castañas (oido que agora quedarán para os xabarís) caía polo san Martiño. Había que procuralas por debaixo das follas e dos ourizos coa axuda dunha forquita pequena. Esta xunta de castañas, máis pequeneiras, quedaban para cebar os porcos ou para secalas no canizo con lume que ía ardendo preguiceiro, alimentado con cozos e mailas raíces dunha caracocha que secara pola filoxera. De cando en vez, os nenos tiñamos que subir ó sequeiro para remexelas cunha roda de pao, mentres xogabamos brincando ás pelexas encima delas.

Despois de quince días, viña a xeira de mallalas, meténdoas en sacos pequenos e golpeándoos repetidas veces encima dun madeiro. E para rematar, íanse botando ós poucos nunha criba en forma de media lúa que se collía coas dúas mans polos extremos. O señor Vitoriano de Mouca de Sacardebois cribaba as castañas con moito xeito, separando as pilongas das belotas e das cascas que saían voando pola ventá do sequeiro.

As castañas, xa limpas, metíanse nunhas arcas grandes de madeira de castiñeiro que había no faiado. Durante todo o ano íanse comendo cocidas, acompañadas de chourizos, morcillas ou con leite.

As castañas foron o alimento básico de animais e persoas durante moitos séculos, xa que a pataca non veu da América ata o século XVI.

 

                                            Debuxo de Eduardo A. Prieto

A unidade de medida das castañas era a tega; noutros lugares, o ferrado. Daquela, era frecuente o troque de produtos da montaña polos da ribeira. Por poñer un caso, unha ola de Gundivós, nova de trinque, para o viño podíase cambiar por dúas olas de castañas de Chandrexa ou de Sacardebois, as parroquias da ribeira de Parada de Sil.

E para rematar, adiviña:

                                          "Alto está, barbas ten,

                                           e, cando lle dá por rir,

                                           perde todo o que ten".