xoves, 17 de decembro de 2015

Celeirós, unha aldea do concello de A Teixeira



De mocosiño xa andaba eu tralas vacas en Celeirós, terra alta do concello de A Teixeira, de onde viñera casar Isidro, o único varón da casa dos Ferreiros, estirpe de forxa de xudeus ‘maragatos’, o peixe do mar aos ‘gatos’, xentilicio de Madrid, que chegaría a ser o meu pai pola ponte de Conceliñas, camiño de aloumiños e garatuxas, namorando á filla herdeira, a miña mai, da Casa de Viana: a diario, seica aparecía, cuspindo moi alto, antes do solpor no portalón do patio, montado no seu cabalo alazán con manta de Zamora cubríndolle as pernas; amigo de sombreiros de pano, botas de montar de coiro, de encargo, novas do trinque: todo el feito un cabrito, teso e varudo coma un buxo.               
     
     Celeirós é unha aldea soleada de montaña, con hortas feraces na beira baixa do vilariño, leiras chás de secaño espalladas ao redor, onde se alternaba o centeo coa sementeira das patacas. (‘Celeiro’ é a tulla onde se baleiraba o ‘grao’ trala malla, de aí o topónimo: ‘terra de pan’). Por entón, as airas do lugar, asfaltadas de bosta, endurecida ao sol, competían en ergueren medas de moios, entrecruzados con mestría coas espigas cara dentro ou palleiros, apuntando ao ceo, agradecidos pola abondosa colleita: mais, abofé, que ninguén podía competir coa tulla do Xosé, o ‘Paneiro’.                  

     Na cima, a capela de San Ramón Nonato, de vella cantería de perpiaño, está a protexer aos nenos prematuros do lugar; cara arriba, tirando pra Sistín, as devesas; embaixo, na ribeira dos Vaos, tendíanse ao sol os lameiros derregados: unha caldeira da vaira do Conde refrescaba o Reconco, onde me bañaba en coiros: ‘ictioterapia’ de bicos de troitas para os pés magoados das chancas.               

     Naquela, non había quen ousara chistarlle ao pai: a mai cumpría, andando para adiante a intervalos dun ano; a min tocoume dar o ‘si’ da escala, no coro de anxos de Viana. No outono, o dedo furabolos do proxenitor apuntaba a un de nós. Primeiro eran as vacas e, logo, se quedaba tempo, a escola: axiña, virían días longos de morriña no desterro, fóra do fogar; primeiro, a andaina coa transhumancia do gando da ribeira á montaña pola ponte de Conceliñas ou máis embaixo á beira da Fábrica da luz, pegando na petada do camiño deica subir ao cumio da Pedra do Sol, onde volviamos a mirada cara á ribeira, empoleirados no alto dunha pena, como Ulises con saudade de Ítaca.    
          
     Celeirós tiña o seu que, mais ao carecer de estrada e de luz eléctrica, o medievo, nestas aldeas do interior, perdurou no tempo: lugares idóneos para manter os ritos máxicos, antigas crenzas, non verificadas e, mesmo, onde aniñaran as bruxas, porque ‘habelas hainas e son moi cativas por teren feito un pauto co demo’: os sábados, no ‘aquelarre’, o diaño, disfrazado de macho cabrón, ao son dos pandeiros, seica viña a refocilarse cunha meiga das neófitas: era o  rito iniciático para obrar o mal.                      

     Por entón, falárame o señor Victorino (o escribidor da parroquia, con sona de saber artellar un documento en pregos de papel de barba, espallado en fina caligrafía, de pluma e tinteiro) da meiga de Torbeo: “Disque lle entraran catro demoños,‘cadelos’, no corpo, ladrando como tola, cando estaba ‘co mal’; en Celeirós, nos fiadeiros, tamén recitaban un romance: ‘/Contan a carón da lareira / o caso da Remixia meiga/ acochaba unha nena co pano da faldriqueira / sendo o envurullo dunha aña lueira...’ Esta muller, co demo no corpo, seica lle botara o mal de ollo a unha moza casadeira, e que aparecera o día da voda coas cara inzada de grans e, como resultas do meigallo, o pai da rapaza mallara na meiga, arreándolle cunha vara de vimbio de sete nós. As bruxas tamén se metamorfoseaban en moscas raxadas, mais desto último non hai testemuños escritos que acrediten tales feitos”, díxome o señor Victorino, deixando que morrera o conto.            

      Velaí outros ritos máxicos que escoitei e, mesmo, ollei na estadía de Celeirós: Acabada a liturxia dun pasamento, o cura deixara o misal aberto na ara consagrada, polo que as bruxas quedaran encerradas na igrexa: de enfornar o pan, non había obriga da sinal da cruz na boca do forno; o fachizo quedaría detrás da porta coa frouma cara arriba, que non se zarrapicarían as portas e fachinelos con auga de ruda ou bendita; nin andar á procura dunha coroa de follas de loureiro (laurus nobilis) para colgala da ferradura de sete furados ou no petador da porta. En canto ao rito máxico de curar os pezuños das reses, un terrón posto ao sol encima dunha parede tras ser pisado pola vaca que coxeaba, en secando a herba do terrón, curaría a vaca, abofé que quedei pampo, ollando os pasos da cerimonia oficiada polo pai, teimoso el co rito da tradición. Idola teatri, diría Feijoo (Casdemiro,1676): freire e ensaísta ilustrado que loitou por disipar as sombras das supersticións, prexuízos e costumes daquela Galicia  ignorante e medrosa.                  

     –“Enróscalle nos cornos as cousas boas: un escapulario, un rosario...! que a Marela anda con trazas de parir, espanta o meigallo co cacho da vacaloura, queridiño!, non sexa demo que se vaia ir o burro coas noces...” –díxolle o ‘Queridiño’ ao Fermín preto da Cruz, mentres retornaban no solpor, tanguendo a facenda dos Cabaleiros.                 

     Axiña, levantou acta da conversa o señor Victorino, dende o corredor da súa casa, dado en recompilar testemuños de costumes e quefaceres dos veciños por encargo do antropólogo Lisón Tolosana, a quen lle encomendara a Deputación de recoller nun libro a memoria do rural de Caldelas.

mércores, 18 de novembro de 2015

A caída do piñeiro de Viana (hemeroteca de “La Región”)


Unha tarde de xuño, mentres repousaba o peso dos anos na randeeira da galería, que mira ao canón do Sil, o meu maxín pegou nas follas do calendario: de cotío, a ceacú espertando á memoria das primeiras andainas. Antes do solpor, acompañei ás netas a brincaren no souto da adega: un cadro impresionista de flores olorosas da candea, de cálido amarelo, adornaban e perfumaban o resío da casa. Ao pé da antiga adega, de cando neno,  presumía a familia dun piñeiro singular: certo, non era un pinus pinea calquera. Un recorte de “La Región” rememora a caída desta árbore senlleira  (o concello de Parada de Sil declarou ao castiñeiro de Entrambosríos digno deste honor, pois como di o outro, “cando espertaron os dinosauros...” xa estaba plantado no lugar).  Porén, as raparigas non paraban e menos aínda escoitando as trécolas do piñeiro, así que armadas de estalotes pegaron a correr unhas tralas outras, que tres eran tres: Deixa que xa...!, berreilles, tirando dos pes ao redor dos arellos dos vellos castiñeiros, emulando a Tom Hanks running in Forrest  Gump, mais ós poucos, parvo de min, as nenas desapareceron: haberá que procuralas nas caracochas, me dixen, tomando un respiro.

La Región. “Sacardebois (Parada de Sil). Un pino de 36 metros de alto y 40.000 kilos de peso, derribado por el viento en Sacardebois. Fue plantado en el año 1500 por el fundador de la Casa de Viana. El día 15 de los corrientes y sobre las nueve de la mañana, el fuerte viento huracanado reinante dejó sentir sus efectos devastadores también en esta provincia. En el pueblo de Sacardebois (Parada del Sil) y concretamente en el sitio o lugar conocido por Casa de Viana, propiedad de don Isidro Prieto, arraigaba un ejemplar de pino sin duda alguna, el primero de Galicia o tal vez de la Península que fue arrancado de cuajo a consecuencia de un vendaval. El hoyo originado de resultas del desguace de las raíces ofrece un destierro sobre el que  podría edificarse una gran casa...

            Entretidas coas monecas, aproveitei para remexer nos atados do aparador do salón. Deseguida acudín á carón delas cun álbum vello de fotos e mais o recorte de “La Región”. Estas fotos son do piñeiro aínda de pé, plantado polo 1700 e pico: a enorme copa, que coroaba un toro de máis de 30 m, conservaba o viño fresco nas calores do verao. A caída do piñeiro aconteceu no ano 1958, o 15 de decembro, ás nove da mañá. Aquela noite, os refachos do vento estiveron a petar, dálle que dálle, nas portas e xanelas. Conseguida a atención das nenas, continuei co conto do piñeiro: fóra, no souto, o vento asubiaba no cu da noite, renxían as gallas e ruxía o furacán, que esgallaba as trabes vellas e retorcía os castiñeiros novos. Gotas gordas de mal agoiro petaban, pingando cada vez máis insistentes, clok..., clok...!, no teito da alcoba do criado. O Petís, polo si ou polo non, deu un brinco no xergón de follas de millo: calzou os calcetíns zurcidos, as chancas, o pantalón de pana e, mentres abotoaba a chambra foi baixando os chanzos da escaleira para acomerar o gando: apandando cun feixe de herba pola aira, un furibundo refacho envurullouno co feixe, papándoo o vento: sentado no feixe, medio pampo, escoitou un estrondo fortísimo, reg... reeeg... plasf!, foiche unha cousa así, contaba o gañán, dispensando. Este furacán desatado arrincou de raigaña o memorable piñeiro: catro castiñeiros, demoucados; trabes grosas, como a cintura dun home, rachadas; paredes de perpiaño, esborralladas. De alí a pouco, o Tifón concedeu a tregua das nove horas ao reloxo de péndulo do salón. Ai, miña nai querida! Virxe do Carme, caeu o pino!, berraba a miña mai desolada nas portas do patio. Logo, cunha mágoa que lle comía a alma, entrou no seu cuarto, entornou a porta e coas pernas dobradas e os xeonllos apoiados no reclinatorio, pechou os ollos mirando calada para os seus adentros.

“El gigantesco pino presenta las siguientes dimensiones: altura de 36 metros; circunferencia del tronco, 7 metros; y extensión de la copa 150 metros. Su peso aproximado, según personas prácticas en maderas, es de unas 40 toneladas (cuarenta mil kilos). Todos estos datos son dignos de mayor crédito. Nos fueron facilitados por el propietario del árbol, persona de gran ponderación y solvencia, quien afirma que éste fue traído de Portugal y plantado en el año 1500 por un fraile, don Diego de Páramo, fundador de dicha Casa de Viana en Sacardebois de la que es descendiente don Isidro Prieto. Es innumerable el número de personas que a diario desfilan por dicho lugar con el fin de admirar tan soberbio pino, al que dio muerte un terrible viento huracanado después de, aproximadamente, cuatrocientos cincuenta años de existencia. Hace años, diversos empresarios del sector de la madera, entre otros, varios de Pontevedra, Madrid, Valencia y Bilbao, se entrevistaron con el señor Prieto de Viana con la intención de comprárselo, a lo que se opuso de manera categórica por la sencilla razón de que tan extraordinario árbol estaba vinculado al nacimiento y fundación de su casa solariega. Hoy, por obra destructiva del viento, habrá de ser vendido a quien tenga la fortuna de llegar a una inteligencia con su  propietario (C.P.).

            Os serranchíns houberon de arranxaren un tronzador especial de máis de 2 ms para ser turrado por dous homes en cada banda. “Aí vai o piñeiro de Viana, serrado en toradas”, comentaba Antonio de Purdeus, ollando en fite o camión madeireiro serpeando polas curvas da petada do Roxedoiro: disque catro homes ‘leitós’ da montaña cumprían para abarcar o seu toro; que serían cinco, coido eu, ‘calcaterras’ ou ‘milhomes’ campaneiros da ribeira, disculpando, aínda que como ben dicía o señor Andrés, o zapateiro: "Boi pequeno, corna grande".
    
            Comentaba don Celedonio Prieto, Secretario da Audiencia de Ourense, autor do artigo de “La Región”, ao fotografo da reportaxe ao pé do piñeiro derrubado: “Esta árbore, sobranceira, foi o estandarte da Ribeira Sacra durante séculos: nos ritos dos druídas, as árbores eran o nexo da terra co ceo ”.

sábado, 17 de outubro de 2015

Etimoloxía de Sacardebois, Ribeira Sacra



Onte deume por entrar a investigar na Biblioteca Nacional: xa de mozo tiña curiosidade polo topónimo da miña parroquia ‘Sacardebois’, onde nacín e brinquei de neno polos pataos abaixo a bañarme no Sil coas chanquiñas máncandome nas calcañeiras. Porén, aquela vida da infancia en comuñón coa natureza foi a menos a medida que eu fun a máis, lonxe, noutros lares, mais aínda gardo a memoria daqueles anos rebulindo na miña terra, meiga, e malo será que algún día esqueza a ‘Sacardebois’ antes de desvelar o misterio da súa orixe.
          
     Na porta do Paseo de Recoletos parei un anaco, engaiolado co edificio da Biblioteca de costas ó Museo Arqueolóxico, dúas institucións depositarias da cultura que é de noso. Os agostiños recolectos antes da desamortización seica estiveron por aquí, parece que aínda se sinte a súa aura dentro destas paredes: os clérigos, os letrados do medievo, foron depositarios de atados de documentos, copistas, restauradores e ilustradores de libros. O 26 de xullo de 1716, Felipe V impuxo a obriga de dar unha copia de “todas las impresiones nuevas que se hicieran en mis dominios” á Biblioteca Real de Madrid.

     Logo, entrei na Sala Cervantes a cumprimentar unha folla de consulta. Autor: Sarmiento, Martín (1695-1771). Título: “Obras del P. F. Martín Sarmiento de la orden de San Benito". Xa acomodado nunha mesa, deixando fóra as lerias de meu, abro o manuscrito do Pai Sarmiento: “Etimología de Sacar de Boys’. "En el país de Caldelas, a dos leguas del Noroeste del Monasterio de Monte de Ramo, está el lugar de San Martín de Sacar de Boys. Con la ocasión de residir en este Monasterio de San Martín de Madrid el Padre Fray Francisco Gómez de Páramo, benedictino y natural del lugar de dicho Sacar de Boys (nado na Casa de Viana), se tocó varias veces en las conversaciones el origen de aquel nombre tan extraordinario, cada uno discurre a su modo, y ningún origen satisfacía. Parecía inverosímil el que se llamara ‘Sacar de Boys’ a causa de que viendo el terreno muy precipitado al río Sil, y plantado de viñas, eran escusados allí los bueyes, así para carros como para labranza”.  
               
   “Leyendo por acaso unas escrituras del maestro Yepes, continuamos co manuscrito do Pai Sarmiento, tropecé con este lugar Ryboira Sacrata, y la sola sílaba ‘boys’ me hizo recordar y por solo esto conseguí averiguar con evidencia la verdadera etimología de Sacar de Boys. Y cualquiera se convencerá desde hoy, que con el dicho nombre, ni hay tal verbo ‘sacar’ ni tales ‘bueyes’. Aquel nombre es una transformación de este otro 'Sacrata Riboyra' que significa Sagrada Rivera (...). Ripa significa en gallego 'Riveira' y Riboyra.  El tránsito y la transformación  sucedió así: “Riboira Sacrata > Sacrata Riboira > Sacra Riboira (transformación) > Sacar Deboira > Sacar de Boira (corrección ortográfica) > Sacar de Boi (sincopado) > Sacar de Bois, o de bueyes. Luego, concluye el Padre Sarmiento, Sacar de Bois  se deriva de Riboira Sacrata (...)”.                   

   “Los de Sacar de Bois entienden este texto, y los límites de Sacar de Bois, mejor que yo, que no he estado en ese lugar, pero caminé desde la Venta de Rodicio a San Payo de Abeleda (...): desde a Pedra do Sol vi un gran trecho del Sil, que acaso será lo que los antiguos llamaron 'Riveira Sagrada'.

    Será el maestro Yepes, en su Crónica, dando fe de la fundación del Monasterio de Montederramo quien nombre por primeva vez el topónimo ‘Riboura Sacrata’: “Dª. Theresa hija de de Dn Alonso el 6º, mujer del conde Dn Enrique de Portugal ya muerto (...) da al siervo de Dios Arnoldo el lugar de Riboyra Sacrata, fecha la donación en Allariz a 27 de Agosto del año de Christo 1124 (Domino Deo omnipotenti et tibi, Arnoldo servo eius locum qui dicitum Riboira Sacrata qui est in Monte de Ramo...)”.  
              
    “Lo primero que se ofrece creer es que este terreno tomó el nombre de ‘Sagrado’ a causa de estar todo poblado de monasterios, santuarios y eremitorios (...): Pombeiro, Lointras, San Esteban, Santa Cristina, San Adrián, Misarelas (...), San Paio de Abeleda (...) confirman lo dicho. Solo lo escribí, remata o freire ilustrado, para complacer a los que en las conversaciones admiraban el nombre extraordinario de ‘Sacar de Bois’. Y como viese la partida original del bautismo del señor Caramuel, 4 de Junio de 1606 en esta parroquia de San Martín (Madrid); y por haber leído en las obras de Caramuel (‘Juan Caramuel Lobkowitz (1606–1682) foi filósofo, matemático, lingüista, ademais de freire cisterciense’) que había estudiado Artes y Filosofía en el Colegio de Monte de Ramo, tuve especial gozo haber escrito estos apuntamientos por el afecto y veneración a aquel Fénix de los Ingenios. En San Martín de Madrid y Febrero 5 a 1758, M.F.M.S.B.                                                                                        

   Porén, hoxe en día, outros filólogos foron máis lonxe á procura da orixe de ‘Sacardebois’, mesmo, na  Iberia prerromana: o “O topónimo ‘Sacardebois’ non ten nada que ver con ‘sacar bueyes’, asegura  Joaquín Caridad Arias na súa tese Toponimia Celta de Galicia, Ed. Deputación de Lugo,‘Boisaca’ é unha palabra composta: o segundo elemento ‘Saccarius, Sagar ou Sakar’, é un nome de persoa de orixe ibérico. O primeiro elemento ‘bois’ debe proceder do celta ‘boudio’, que equivale ó latín 'victoriosus".                                                                                                         

    “Por outra banda, en 1987, Manuel Vidán Torreira, catedrático de latín, facendo un estudo sobre a evolución da palabra ‘Ribeira’ en lingua galega, conclúe que o termo deriva de ‘riboira / reboira / reboiro’ do que sería Reboira Sacra, carballo sacro (…). Hoxe podo sinalar ademais algún outro indicio histórico que non mencionei daquela, como é o feito de que no escudo do mosteiro de Montederramo figura un carballo (…), comentou Manuel Vidán Torreira na Voz de Galicia, (11/11/2005).